ΚΡΗΤΗ - Ο ΟΛΟΥΣ του Μιχάλη Μαυροφόρου - Μέρος Β' - ΚΡΗΤΗ

   Κ    Ρ     Η    Τ      Η

1. ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Στόχος του βιβλίου δεν είναι η παράθεση ιστορικών γεγονότων και η εκτενής ανάλυση αυτών. Το έργο αυτό με ιστορικές και μυθολογικές καταβολές αποβλέπει στο να προβληματίσει θετικά τον αναγνώστη προς περαιτέρω έρευνα και αναζήτηση. Για την ιστορία άλλωστε της Κρήτης και τη μυθολογία της έχουν γραφτεί πολυάριθμα συγγράμματα με πλούσιο υλικό, ο όγκος του οποίου ωστόσο ενδεχομένως και να απωθεί το σύγχρονο αναγνώστη, που σε ένα πρώτο επίπεδο έχει ανάγκη από βασικές κατευθύνσεις και έντονα ερεθίσματα.

Έτσι το έργο αυτό αποτελεί ένα συνονθύλευμα  ιστορικών πληροφοριών, μύθων, γεγονότων και κρίσεων που καταβλήθηκε προσπάθεια να παρουσιαστούν υπό το πρίσμα μιας θετικά ιδωμένης συνεκτικής προσέγγισης τους, προς απόδοση ενός συνοπτικού μα ολοκληρωμένου πλαισίου σχετικά με την πορεία του χρόνου, των λαών και των γεγονότων στη Κρήτη σε ένα πρώτο επίπεδο και σε ένα δεύτερο στενότερο στην Ελούντα.

Η ιστορία της Ελούντας (του Ολούντος) άρρηκτα συνδεδεμένη με εκείνη της Κρήτης, προκρίθηκε να παρουσιαστεί και να αναλυθεί στο δεύτερο μέρος του βιβλίου αυτού, το οποίο ακολουθεί της συνοπτικής προσέγγισης της Κρητικής μυθολογίας και ιστορίας.

Το έργο  αποτελεί ένα εισιτήριο για την έναρξη ενός ταξιδιού στο χρόνο. Είναι ο οδηγός του ταξιδιώτη, που αν τον αξιοποιήσει πρόσφορα και θετικά, θα επισκεφτεί κόσμους και πολιτισμούς πρωτόγνωρους και ιδιαίτερους. Ύστερα από αυτά δίνω σε εσάς την σκυτάλη της περιήγησης στο χρόνο με την ελπίδα, αλλά παράλληλα και την αγωνία της ψυχικής και πνευματικής σας αναψυχής.

ΟΜΗΡΟΥ – ΙΛΙΑΔΑ :

Ραψωδία β΄ (αποστολή των κρητών στην Τροία)

Κρητῶν δ᾽ Ἰδομενεὺς δουρὶ κλυτὸς ἡγεμόνευεν,         645

οἳ Κνωσόν τ᾽ εἶχον Γόρτυνά τε τειχιόεσσαν,

Λύκτον Μίλητόν τε καὶ ἀργινόεντα Λύκαστον

Φαιστόν τε ῾Ρύτιόν τε, πόλεις εὖ ναιετοώσας,

ἄλλοι θ᾽ οἳ Κρήτην ἑκατόμπολιν ἀμφενέμοντο.

Τῶν μὲν ἄρ᾽ Ἰδομενεὺς δουρὶ κλυτὸς ἡγεμόνευε        650

Μηριόνης τ᾽ ἀτάλαντος Ἐνυαλίῳ ἀνδρειφόντῃ·

τοῖσι δ᾽ ἅμ᾽ ὀγδώκοντα μέλαιναι νῆες ἕποντο.

Και των Κρητών ήτο αρχηγός ο Ιδομενεύς ο ανδρείος,    645

όσους απόστειλε η Κνωσός και η πυργωμένη Γόρτυς

και η λευκόγειος Λύκαστος και  η Μίλητος και η Λύκτος.

το Ρύτιον και η Φαιστός χώρες λαμπρές και άλλοι

οπού την εκατόμπολιν εκατοικούσαν κρητην.

Όλων αυτών ήτο αρχηγός ο Ιδομενεύς ο ανδρείος,     650

και ο Μηριόνης όμοιος του ανθρωποφόνου Άρη.

Κι είχαν ογδόντα ολόμαυρα κατόπι τους καράβια.

ΟΜΗΡΟΥ - ΟΔΥΣΣΕΙΑ :

Ραψωδία τ΄(περιγραφή της Κρήτης από την περιπλάνηση του Οδυσέα μετά τον Τρωικό Πόλεμο)

Κρήτη τις γαῖ᾽ ἔστι, μέσῳ ἐνὶ οἴνοπι πόντῳ, 172

καλὴ καὶ πίειρα, περίρρυτος· ἐν δ᾽ ἄνθρωποι

πολλοί, ἀπειρέσιοι, καὶ ἐννήκοντα πόληες.

ἄλλη δ᾽ ἄλλων γλῶσσα μεμιγμένη· ἐν μὲν Ἀχαιοί,   175

ἐν δ᾽ Ἐτεόκρητες μεγαλήτορες, ἐν δὲ Κύδωνες,

Δωριέες τε τριχάϊκες δῖοί τε Πελασγοί.

τῇσι δ᾽ ἐνὶ Κνωσός, μεγάλη πόλις, ἔνθα τε Μίνως

ἐννέωρος βασίλευε Διὸς μεγάλου ὀαριστής,

πατρὸς ἐμοῖο πατήρ, μεγαθύμου Δευκαλίωνος         180

Δευκαλίων δ᾽ ἐμὲ τίκτε καὶ Ἰδομενῆα ἄνακτα·

Είναι μιά γης κατάμεσα του μελανού πελάγου,     172
η Κρήτη, η ώρια κι η παχειά κι η τριγυρολουσμένη.
Κατοίκους έχει αρίθμητους, και πόλεις ενενήντα.                    

Κάθε λαός κι η γλώσσα του. Ζούν Αχαιοί στον τόπο,    175
ζούνε νησιώτες Κρητικοί, παλληκαριάς ξεφτέρια,
και Κύδωνες, και Δωρικοί, και Πελασγοί λεβέντες.
Κι είν' η Κνωσό, χώρα τρανή, που ο Μίνωας του μεγάλου
του Δία σύντροφος εννιά, κι εννιά κυβέρναε χρόνους,           180

του Δευκαλίωνα ο γονιός, του αντρόψυχου γονιού μου,
που εξόν εμένα, γέννησε το ρήγα Ιδομενέα.

Περιγραφή της  Κρήτης από τον περιηγητή Σκύλακα.

Σκύλαξ, ναύτης καὶ γεωγράφος, Καρυανδεὺς ἦν τὸ γένος.

Κρήτη.

Κατὰ Λακεδαίμονα νῆσος κεῖται Κρήτη· ἐγγυτάτω γὰρ Λακεδαίμων κεῖται τῆς Εὐρώπης. Διάπλους δὲ ἀπὸ Λακεδαίμονος ἕως ἐπὶ τὸ ἀκρωτήριον τῆς Κρήτης, ἐφ᾽ ὧι ἐστὶ πόλις Φαλάσαρνα, ἡμέρας δρόμος. Ἀπὸ δὲ Φαλασάρνων Κριοῦ μέτωπόν ἐστιν ἀκρωτήριον. Πρὸς νότον δὲ ἄνεμον πλοῦς εἰς Λιβύην, ἐπὶ Χερρονήσου δὲ τὰς Ἁλιάδας τὰς Κυρηναίων πλοῦς ἡμέρας καὶ νυκτός. Ἔστι δὲ ἡ Κρήτη μακρὰ στάδια βφʹ, στενὴ δέ, καὶ τέταται ἀπὸ ἡλίου δυσμῶν πρὸς ἡλίου ἀνατολάς. Οἰκοῦσι δὲ ἐν Κρήτηι Ἕλληνες, οἱ μὲν ἄποικοι Λακεδαιμονίων, οἱ δὲ Ἀργείων, οἱ δὲ Ἀθηναίων, οἱ δὲ ἀπὸ τῆς Ἑλλάδος τῆς ἄλλης ὁπόθεν ἔτυχεν. Εἰσὶ δέ τινες αὐτῶν καὶ αὐτόχθονες. Πόλεις πολλαὶ ἐν Κρήτηι. [Κρήτης θέσις.] <ἐπὶ Κωρύκωι ἀκρωτηρίωι ἐστὶ πρώτη πόλις πρὸς ἥλιον δυόμενον ἡ προειρημένη Φαλασάρνα καὶ λιμὴν κλειστός· Πολυρρηνία, καὶ διήκει ἀπὸ βορέου πρὸς νότον· Δικτυνναῖον Ἀρτέμιδος ἱερὸν πρὸς βορέαν ἄνεμον, τῆς χώρας Περγαμίας· πρὸς νότον δὲ Ὑρτακίνα· Κυδωνία καὶ λιμὴν κλειστὸς πρὸς βορέαν· ἐν μεσογείαι δὲ Ἐλυρος πόλις· πρὸς νότον δὲ Λίσσα πόλις καὶ λιμὴν παρὰ Κριοῦ μέτωπον· πρὸς βορέαν δὲ ἄνεμον ἡ Ἀπτεραία χώρα· εἶτα ἡ Λαμπαία, καὶ διήκει αὕτη ἀμφοτέρωθεν, καὶ ποταμὸς Μεσάπιος ἐν αὐτῆι ἐστί· <εἶτα Ὀσμίδα·> μετὰ δὲ Ὀσμίδαν Ἐλεύθερναι πρὸς βορέαν· πρὸς νότον δὲ Σύβριτα· <πρὸς βορέαν δὲ Πάνορμος πόλις> καὶ λιμήν· πρὸς νότον Φαιστός· πρὸς βορέαν Ὀαξὸς καὶ Κνωσσός· πρὸς δὲ νότον Γόρτυνα, Ῥαῦκος· ἐν μεσογείαι δὲ Λύκτος, καὶ διήκει αὕτη ἀμφοτέρωθεν· πρὸς βορέαν δὲ ἄνεμον ὄρος Κάδιστον καὶ λιμὴν ἐν αὐτῶι Ὀλοῦς καὶ <Πᾶν>· Πραισὸς διήκει ἀμφοτέρωθεν· [Γρᾶνος] <Ἴτανον> ἀκρωτήριον Κρήτης πρὸς ἥλιον ἀνίσχοντα. Εἰσὶ δὲ καὶ ἄλλαι πόλεις ἐν Κρήτηι· λέγεται δὲ εἶναι ἑκατόμπολις.

2. ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ – ΙΣΤΟΡΙΑ

Η ιστορία της Κρήτης αρχίζει περίπου επτά χιλιάδες χρόνια π.Χ. και χρονολογείται:

1. Νεολιθική: μέχρι το 3.000 π.Χ.

2. Μινωική: από το 3.000 έως το 1.050 π.Χ.. Η Μινωική για αυτά τα περίπου 2.000 χρόνια χωρίζεται σε : «πρωτομινωική» – «μεσομινωική» – «υστερομινωική».

3. Γεωμετρική: από το 1.050 έως το 700 π.Χ.

4. Αρχαϊκή: από το 750 έως το 550 π.Χ.

5. Κλασσική: από το 550 έως το 300 π.Χ.

6. Ελληνιστική: από το 300 έως το 67 π.Χ.

7. Ρωμαϊκή: από το 67 π.Χ. έως το 325 μ.Χ.

8. Βυζαντινή  - Α΄ περίοδος: από το 325 έως το 824 μ.Χ.

9. Αραβοκρατία: από το 824 έως το 961 μ.Χ.

10. Βυζαντινή – Β΄ περίοδος: από το 961 έως το 1204 μ.Χ.

11. Ενετοκρατία: από το 1204 έως το 1669 μ.Χ. (και για τη Σπίνα Λόνγκα έως το 1714).

12. Τουρκοκρατία: από το 1669 έως το 1898 μ.Χ.

13. Ανεξάρτητη πολιτεία: από το 1898 έως το 1913 μ.Χ.

14. Ενιαίο κράτος με την Ελλάδα: από το 1913 έως σήμερα.

Αναφέραμε αυτές τις περιόδους, γιατί πολλές φορές θα μεταφερόμαστε αναδρομικά σ’ αυτές, μιας και το θέμα μας περνά από όλες  τις εποχές.

3. ΚΡΗΤΗ:  ΤΟ   ΟΝΟΜΑ

Σύμφωνα με τους Έλληνες μυθογράφους το όνομα «Κρήτη» προέρχεται από τον βασιλιά ΚΡΗΤΑ, που ήταν γιος του Δία και της νύμφης Ιδαίας.

«Κρήτη» ονομαζόταν και μία από τις Εσπερίδες νύμφες ή μία κόρη ενός από τους Κουρήτες.

Στην αρχαιότητα το νησί ονομαζόταν «ΑΕΡΙΑ – ΧΘΟΝΙΑ – ΜΑΚΑΡΙΣ ή ΜΑΚΑΡΟΝΗΣΟΣ – ΚΟΥΡΙΤΙΣ – ΤΕΛΧΙΝΙΑ – ΔΟΛΙΧΗ [1]».

 «Κρήτη» αποκαλείται από τον Όμηρο και άσχετα με τις υστερομυθολογικές ετυμολογίες έχει προελληνική καταγωγή.

Οι γλωσσολόγοι έχουν δώσει πολλές ερμηνείες για «το έτυμο» της λέξης.

Μερικοί υποστηρίζουν την πιθανότερη προέλευση του ονόματος από προελληνική ρίζα συγγενική με το σημιτικό «ΚΡΑΤ» ή «ΚΑΡΤ», που σημαίνει «ακρόπολη» ή «κεφαλή».

Στην Παλαιά Διαθήκη οι Κρήτες ονομάζονται «ΚΕΡΕΤΙΜ», ενώ σε ένα Φοινικικό έπος το «ΟΥΓΚΑΡΙΤ» (Ρας Σάμπρα) ο κεντρικός ήρωας διατηρούσε άριστες και στενές σχέσεις με την Κρήτη. Το όνομά του είναι «ΚΕΡΕΤ».

Σε κείμενο της Βίβλου αναφέρεται η Κρήτη ως «ΚΑΦΤΟΡ», αλλά και οι μελετητές της Παλαιάς Διαθήκης αναφέρουν ότι η νήσος «ΚΑΦΤΟΡ» είναι η Κρήτη.

Αντίστοιχα, σε άλλες γλώσσες της Μέσης Ανατολής συναντούμε τους Κρητικούς ως «KAΠTAΡA».

Οι Αιγύπτιοι αποκαλούσαν την Κρήτη με ένα παρόμοιο όνομα «KEFTIU» (ΚΕΦΤΙΟΥ). Εκφράσεις όπως η χώρα «Κεφτιού» και έργα της χώρας «Κεφτιού», πλοία της χώρας «Κεφτιού» αναφέρονται σε κείμενα που βρέθηκαν σε Αιγυπτιακούς τάφους. Οι «Κεφτιού» (Κρήτες) φαίνονται σε αιγυπτιακές τοιχογραφίες να προσφέρουν σπονδές στον Φαραώ[2].

Η ονομασία «Κεφτιού» μάλλον προέρχεται από το όνομα «KEΠTOΡ», που στα Βαβυλωνιακά σημαίνει «τοξότης». Η προσφώνηση «Κεφτιού» ίσως δηλώνει τη διαχρονική φήμη των Κρητών, ως των καλύτερων τοξευτών, οπότε το όνομα της χώρας τους πιθανώς να δήλωνε «τη χώρα των τοξευτών».

Ίσως λοιπόν σε όλα αυτά να υπάρχει η αλήθεια της Eλληνικής ονομασίας του νησιού «Κρήτη».

 

4. ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΤΟΙΚΩΝ

Η Κρήτη είναι ένα νησί μυστήριο.

Ποιοί το πρωτοκατοίκησαν;

Ποιοί ήταν οι Ετεόκρητες (γνήσιοι Κρητικοί);

Δεν γνωρίζουμε.

Η Κρήτη είχε κατοικηθεί πολλές χιλιάδες χρόνια προ Χριστού και δεν έχει εξακριβωθεί πλήρως η φυλετική προέλευση των κατοίκων της. Οι πρώτοι κάτοικοι πιθανώς να ήλθαν από τα παράλια της Ασίας ή και της Λιβύης (Aφρικής) ή και από τις δύο κατευθύνσεις.

Σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες αρχαιολογικές ανακαλύψεις [3] στην ακριτική Γαύδο βρέθηκαν «εργαλειοτεχνίες αποκρουσμένου λίθου», οι οποίες βεβαιώνουν την κατοίκηση του νησιού τουλάχιστον πενήντα χιλιάδες χρόνια πριν.

Κατά το 4.000 π.Χ. έφτασαν στο νησί άνθρωποι μελαχροινοί, με λεπτό σκελετό, μετρίου αναστήματος, στον τύπο του μεσογειακού ανθρώπου. Από την εποχή του χαλκού (3.000 π.Χ.) νέα φύλα εμφανίζονται στο νησί. Αυτοί αναμείχθηκαν με τις προηγούμενες φυλές και έμειναν στην ιστορία ως «Μινωίτες» από το όνομα του πρώτου βασιλιά, που τους ανέδειξε κυρίαρχους της Μεσογείου.

5. ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ

Ο μύθος θέλει τον Δία να γεννιέται στην Κρήτη. Η μητέρα του, Ρέα, γέννησε το παιδί στο Δικταίο Άντρο και το έκρυψε από την μανία του πατέρα του, Κρόνου (ο οποίος λέγεται πως έτρωγε τα παιδιά του), στο Ιδαίο Άντρο[4], όπου και μεγάλωσε. Πρέπει να είναι συμβολικό. Η εξουσία καταπίνει ό,τι την απειλεί και «ο διάδοχος» είναι απειλή για τον πατέρα – «βασιλιά».

 Η Ρέα ανέθεσε την ανατροφή του βρέφους στις Νύμφες, Ίδη και Αδράστεια, τη φύλαξή του στους Κουρήτες και τη διατροφή του στην Αμάλθεια.

Σύμφωνα με άλλο μύθο την προστασία του βρέφους ανέλαβαν οι Ιδαίοι Δάκτυλοι, που ήταν εφευρέτες του σιδήρου, αλλά και μουσικοί.

Όταν μεγάλωσε, πήρε την εξουσία από τον πατέρα του.

Ο Δίας ερωτεύεται την Ευρώπη, η οποία έχει πατέρα τον Φοίνικα, βασιλιά της Συρίας. Μεταμορφώνεται σε ταύρο, αρπάζει την Ευρώπη και την φέρνει στην Κρήτη. Από αυτήν την απαγωγή γεννήθηκαν τρία αγόρια: ο Μίνως, ο Ροδάμανθυς και ο Σαρπηδών. Όταν ο Δίας εγκατέλειψε την Ευρώπη, την παντρεύτηκε ο βασιλιάς της Κρήτης Αστερίων. Ο ταύρος έγινε το ιερό σύμβολο της Κρήτης.

Ευρώπη θα πει, εκείνη που έχει ευρύ βλέμμα, πλατύ πρόσωπο (το φεγγάρι που αρπάζει το φως και το μεταφέρει πάνω από τις θάλασσες, αυτός  πρεπει  να  είναι ο συμβολισμός).

Μετά το θάνατο του Αστερίωνα γίνεται βασιλιάς της Κρήτης ο Μίνωας. Ο Θουκυδίδης δέχεται τον Μίνωα σαν υπαρκτό πρόσωπο. Αργότερα στην Κρήτη πολλοί βασιλιάδες είχαν το όνομα Μίνως, που ίσως καθιερώθηκε τελικά ως θεσμός, όπως στην Αίγυπτο οι Φαραώ, και οι οποίοι κατάφεραν να ενώσουν το νησί σε ένα βασίλειο ισχυρό. Άλλοι έχουν την άποψη ότι ο Μίνως δεν ήταν θεσμός, διότι άλλως θα λέγαμε «ο Μίνως Ιδομενέας», ή «ο Μίνως Κατρέας». Σύμφωνα με την ίδια άποψη υπήρξε μια σειρά ηγεμόνων με το όνομα «Μίνως», δηλαδή «Μίνως ο Α΄», «Μίνως ο Β΄». Ο πρώτος Μίνωας, όπως μας λέει ο μύθος, ήταν γιος του  υπέρτατου θεού Δία.

Ο Όμηρος αναφέρει τον Μίνωα ως «εννέωρον». Αυτό ίσως σημαίνει εννέα χρόνια. Ο Μίνωας επινόησε ένα πανέξυπνο τρόπο, ώστε να πείθονται οι κάτοικοι του νησιού για την θεϊκότητα των νόμων του κράτους. Έλεγε λοιπόν, ότι πήγαινε στο σπήλαιο του Διός, όπου καθοδηγούνταν από τον υπέρτατο θεό, για το πώς θα συντάξει τους δίκαιους νόμους και θα τους εφαρμόσει στο βασίλειό του. Έκτοτε πολλοί ηγέτες χρησιμοποίησαν το τέχνασμα αυτό για να περιβάλλουν με θεϊκή προέλευση τους εαυτούς τους και τους νόμους τους και να τους εφαρμόσουν ευκολότερα στα βασίλειά τους, όπως οι Φαραώ, ο Μέγας Αλέξανδρος, οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες.

Το ίδιο παράδειγμα ακολούθησαν οι ιδρυτές θρησκειών και θρησκευτικοί ηγέτες, πολύ συνηθισμένο στην Ινδονησία, Περού, Ινδίες, όπως και ο Μωυσής που συναντιέται με τον Ιεχωβά στην κορυφή του Σινά και παραλαμβάνει τον Εβραϊκό Νόμο. Να μην ξεχνάμε ότι οι Φιλισταίοι, γείτονες των Εβραίων, πιθανώς να ήταν Κρητικοί που μετέφεραν ως εκεί τον μύθο.

Τον Δία οι Κρήτες τον αποκαλούσαν και ΖΑΝΑ ή ΖΗΝΑ, από το Ζεύς. Στους όρκους και στις συνθήκες τους ορκίζονταν στο όνομά του.

Μέχρι και σήμερα ορκίζονται στο όνομα του Δία σε διάφορα μέρη της Κρήτης, χωρίς ενδεχομένως να το γνωρίζουν.

Οι λέξεις  ΝΗ – ΖΑ ή ΝΗ –ΖΗ  σημαίνουν  ΜΑ το ΔΙΑ.

Στα ορεινά χωριά της Κρήτης λένε π.χ. :

- «Νή-Ζά, φάσκω σου και κάτεχε το, δε φταίω στο πράμα σου έργω ή βουλή μου».

Δηλαδή : «Μα το Δία, σου λέω να το ξέρεις, δεν φταίω γι’αύτο που έπαθες με πράξη ή σκέψη μου».

          Μια ακόμη συνηθισμένη φράση στα ορεινά της Κρήτης είναι:

         «Ηκούτε με Ζώνε θεέ».  Δηλαδή:  « Άκουσε με Δία θεέ.»

 Γυναίκα του Μίνωα ήταν η Πασιφάη, κόρη του Ήλιου και της Πέρσης και ανηψιά της Κίρκης. Γνωστός ο μύθος, πώς η Πασιφάη με τον ταύρο του Ποσειδώνα γέννησε τον Μινώταυρο. Αυτός ο μύθος πρέπει να επινοήθηκε στην Αθήνα λόγω της αντιδικίας που υπήρχε με την Κρήτη, όπως αναφέρει  ο Πλάτωνας.

Ο Μίνωας και η Πασιφάη έκαναν οκτώ παιδιά. Τέσσερα αγόρια και τέσσερα κορίτσια. Τους Ανδρόγεω, Δευκαλίωνα, Γλαύκο, Κατρέωνα και τις Ακάλη, Αριάδνη, Φαίδρα και Ξενοδίκη. Τον Ανδρόγεω τον σκότωσαν στην Αθήνα. Για τον λόγο αυτό ο Μίνως έκανε εκστρατεία και ανάγκασε τους Αθηναίους να πληρώνουν το φόρο για τη διατροφή του Μινώταυρου, μέχρι που τον σκότωσε ο Θησέας. Ο συμβολισμός είναι ίσως η επιβολή της Κρητικής ισχύος επί της ηπειρωτικής Ελλάδος.

ΤΑΛΩΣ

Σαν συμβολική έννοια πρέπει να είναι ένα σώμα στρατιωτικό, χαλκοφορεμένο, που ελέγχει την εφαρμογή του Μινωικού νόμου και αποτελεί τη φρουρά του νησιού. Ο μύθος τον θέλει γίγαντα χάλκινο. Μερικοί θέλουν να τον έχει φτιάξει ο Ήφαιστος, που τον έκανε δώρο στον Μίνωα, για να φυλάει το νησί. Είναι ευκίνητος και τρέχει με μεγάλη ταχύτητα από το ένα μέρος του νησιού ως το άλλο. Ο Τάλως είναι ο φρουρός. Διώχνει με πέτρες και φωτιά τους ξένους, ώστε να μην πατήσουν το νησί. Αν κανένας πάταγε το νησί, τον έσφιγγε και τον έσκαγε με το κάψιμο του χάλκινου κορμιού του (αυτό είναι χαρακτηριστικό γιατί και ο Μολώχ των Φοινίκων έτσι τιμωρούσε τα θύματά του – «σφήνα» από την μυθολογία του ενός λαού στον άλλον ή συγγένεια; Ποιος ξέρει;).

Ο Τάλως όπως αναφέρουν «είχε φλέβα μία, από αυχένος  καρατείνουσαν  άχρι  σφυρών», η οποία έκλεινε με ένα καρφί. Το καρφί αυτό αφαίρεσε η Μήδεια και το αίμα του χύθηκε, το οποίο μάλιστα έμοιαζε με λιωμένο μέταλλο. Κάποιοι σύγχρονοι και έχοντας συγκριτικό στοιχείο πλέον την ρομποτική, όπου ο υδράργυρος είναι βασικό υλικό των ρομπότ (μοιάζει σαν λιωμένο μέταλλο), υποθέτουν ότι ο Τάλως ήταν ρομπότ.

Έτρεχε με μεγάλη ταχύτητα και σύμφωνα με τον Απολλόδωρο έκανε τρεις φορές την ημέρα το γύρω του νησιού.

Πρέπει να ισχύει όμως η συμβολική έννοια του χαλκοφορεμένου στρατιωτικού σώματος. Άλλωστε ο Όμηρος στην Ιλιάδα (ραψωδία ν΄ 255), αναφέρει ως χαλκοφορεμένους  τους Κρήτες: «Ω, Ιδομενέα των Κρητών χαλκοχιτώνων πρώτε».

Συμβολική πρέπει να είναι και η μία φλέβα. Πρέπει να είναι η αφοσίωση και πειθαρχία του στρατιωτικού σώματος στη κεντρική διοίκηση.

Η αναφορά του Απολλόδωρου για τον Τάλω είναι χαρακτηριστική:

“ἐντεῦθεν ἀναχθέντες (οι αργοναύτες) κωλύονται Κρήτῃ προσίσχειν ὑπὸ Τάλω. τοῦτον οἱ μὲν τοῦ χαλκοῦ γένους εἶναι λέγουσιν, οἱ δὲ ὑπὸ Ἡφαίστου Μίνωι δοθῆναι· ὃς ἦν χαλκοῦς ἀνήρ, οἱ δὲ ταῦρον αὐτὸν λέγουσιν. εἶχε δὲ φλέβα μίαν ἀπὸ αὐχένος κατατείνουσαν ἄχρι σφυρῶν· κατὰ δὲ τὸ τέρμα τῆς φλεβὸς ἧλος διήρειστο χαλκοῦς. οὗτος ὁ Τάλως τρὶς ἑκάστης ἡμέρας τὴν νῆσον περιτροχάζων ἐτήρει· διὸ καὶ τότε τὴν Ἀργὼ προσπλέουσαν θεωρῶν τοῖς λίθοις ἔβαλλεν. ἐξαπατηθεὶς δὲ ὑπὸ Μηδείας ἀπέθανεν, ὡς μὲν ἔνιοι λέγουσι, διὰ φαρμάκων αὐτῷ μανίαν Μηδείας ἐμβαλούσης, ὡς δέ τινες, ὑποσχομένης ποιήσειν ἀθάνατον καὶ τὸν ἧλον ἐξελούσης, ἐκρυέντος τοῦ παντὸς ἰχῶρος αὐτὸν ἀποθανεῖν.”  (Απολλόδωρος Α 9,26]

ΛΑΒΥΡΙΝΘΟΣ

Προέρχεται ίσως από τη λέξη «λάβρυς» της Καρύας, που σημαίνει «πέλεκυς». Οπότε ο λαβύρινθος της Κρήτης ήταν ιερό του Πελέκεως, ή κατ’ άλλη εκδοχή, φυλακή όπου κρατούσαν ή εκτελούσαν τους αιχμαλώτους. Η λέξη μπορεί να προέρχεται από την αιγυπτιακή «λοπ-ρε-χουντ», που σημαίνει «ναός στη λίμνη».

ΜΑΝΤΕΙΟ ΤΩΝ ΔΕΛΦΩΝ (ΑΠΟΛΛΩΝ ΔΕΛΦΙΝΙΟΣ):

Λέγεται πως ο Απόλλωνας με τη μορφή δελφινιού παρέσυρε ένα καράβι με εμπόρους που ταξίδευε από την Κνωσσό στην Πύλο και το οδήγησε στο λιμάνι της Κίρρας και από εκεί στην Πυθώ, όπως ονομάζονταν οι Δελφοί στους πρώιμους χρόνους. Aυτοί οι Κρήτες έμποροι έγιναν οι πρώτοι ιερείς και ιδρυτές του μαντείου του Απόλλωνα, οι αναμορφωτές μιας πανάρχαιης λατρείας. Αυτή την παράδοση τη διατήρησαν οι Δελφοί παριστάνοντας δελφίνια στα αρχαία τους νομίσματα[5].

Στην Κρήτη ο Απόλλων λατρευόταν και ως Δελφίνιος. Σύμφωνα λοιπόν με τον μύθο, αυτοί που ίδρυσαν το μαντείο των Δελφών ήταν Κρήτες ιερείς (Κουρήτες).

Το μαντείο των Δελφών λειτουργούσε μέχρι τον τέταρτο αιώνα μ.Χ. , οπότε και καταργήθηκε από τους Βυζαντινούς.

ΔΑΙΔΑΛΟΣ:

Αθηναίος, γιός του Ευπάλαμου (εκείνος που έχει καλό χέρι - καλός τεχνίτης). Όταν εξορίστηκε από την Αθήνα, ήλθε στην Κρήτη όπου δίδαξε γλυπτική, αρχιτεκτονική, ξυλουργική. Ήταν γλύπτης, εφευρέτης. Κατασκεύασε το περίφημο ανάκτορο της Κνωσού και έφτιαχνε ξύλινα περίτεχνα αγάλματα. Ένα ξυλόγλυπτο άγαλμα της Θεάς Βρυτομάρτιος κατασκευασμένο από τον Δαίδαλο βρισκόταν στον ΟΛΟΥΝΤΑ.

Στην Κρήτη παντρεύτηκε την Ναυσικράτη και έκαναν ένα παιδί τον Ίκαρο. Ο Όμηρος και ο Πλάτωνας λένε ότι είχε φτιάξει κινητά αγάλματα. «Ρομπότ»;. Ο μύθος λέει πώς είναι ο πρώτος άνθρωπος που πέταξε μαζί με τον Ίκαρο. Σε Αιγυπτιακά κείμενα αναφέρεται ότι κάποιος, που η περιγραφή του ταιριάζει με τον Δαίδαλο, συμμετείχε σε σχεδιάσεις της Αιγύπτου της εποχής εκείνης. Για το τέλος του υπάρχουν πολλές εκδοχές. Μία είναι πώς πέθανε στην Αίγυπτο, θάφτηκε σε ένα νησάκι του ποταμού Νείλου και λατρεύτηκε σαν θεός[6].

ΡΟΔΑΜΑΝΘΥΣ, ΑΔΕΛΦΟΣ ΤΟΥ ΜΙΝΩΑ:

Όταν τον εξόρισε ο Μίνωας, ο Τιτυός τον κάλεσε στην Εύβοια. Ο Απολλόδωρος μάλιστα τον θέλει να παντρεύεται την μάνα του Ηρακλή, την Αλκμήνη. Ο Ροδάμανθυς είναι σοφός, νομοθέτης και φίλος των θεών. Ήταν ξανθός, συνεχώς έτσι τον αναφέρει ο Όμηρος στην Οδύσσεια, και δίκαιος κριτής. Όταν πέθανε έγινε μέλος του δικαστηρίου του Άδη, και, όπως αναφέρει ο Πλάτωνας (Γοργίας 324), δίκαζε τις ψυχές από την Ασία. Ο Αιακός, το άλλο μέλος του δικαστηρίου, δίκαζε τις ψυχές από την Ευρώπη.  Όταν είχαν περιπτώσεις δύσκολες, ο άλλος κριτής του Άδη, Μίνωας, έκανε παρέμβαση. Η ψήφος του είχε μεγαλύτερη βαρύτητα και έβρισκαν λύση (Σωστό Τριμελές).

Ο Θουκυδίδης παραδέχεται πως όλα αυτά υπήρξαν. Υπήρξε ο Μίνωας, υπήρξε ο Δαίδαλος.

Ο μύθος του Δαιδάλου θέλει τον Μίνωα να ευνοεί τις τέχνες. Υπήρξε μέγας οργανωτής στόλου και θαυμάσιος ναυτικός αρχηγός.

Όταν ο Αρθούρος Έβανς (διευθυντής του Μουσείου της Οξφόρδης) έφερε στην επιφάνεια τον Μινωικό πολιτισμό, οι αρχαιολόγοι έκπληκτοι διατύπωσαν το εξής:

·                                Η Κρήτη έδωσε τον πολιτισμό σε όλους μας.

·                                Το κράτος ήταν ενιαίο και δυνατό.

·                                Η ΚΡΗΤΗ ΜΑΣ ΦΩΤΙΣΕ.

Η Κρήτη οφείλει πολλά στον Έβανς. Ήρθε  στις αρχές του 1900, έκανε τις ανασκαφές του περίφημου ανακτόρου της Κνωσσού και άλλων μινωικών πόλεων. Έφερε στο φώς την αρχαιότερη ως τότε άγνωστη εποχή και πρόσφερε στους αρχαιολόγους τη βάση και την αφορμή για κατοπινή μελέτη του αρχαιότερου πολιτισμού, μετατρέποντας τον Μίνωα και τον Κρητικό πολιτισμό από μυθικό σε ιστορικό. Έτσι όσα αναφέρονται στην Οδύσσεια, την Ιλιάδα, όσα έχουν γραφτεί από τους Διόδωρο, Ηρόδοτο, Ησίοδο, Θουκυδίδη, Πλάτωνα, Παυσανία, Στράβωνα Απολλόδωρο και άλλους, περνούν πλέον από τη μυθολογία στην ιστορία.

6. ΜΙΝΩΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ [7]

Οι Μινωίτες ανέπτυξαν έναν απίστευτα υψηλό υπερχιλιετή πολιτισμό, κυρίως μεταξύ του 2.100 και 1.400 π.Χ. Τότε έχτισαν πόλεις με παλάτια, αποχετεύσεις, δρόμους και βιομηχανία. Τα αρχαιολογικά ευρήματα μας δίνουν απαντήσεις για την κοινωνική δομή, τη θρησκεία, τη λατρεία, τάφους, ταφικά έθιμα, λατρεία νεκρών, μουσική, χορό, συμπόσια και αθλητισμό. Οι αθλοπαιδιές την περίοδο αυτή (μινωικά αθλήματα και παιχνίδια) χαρακτηρίζονται «προοίμια των Ολυμπιακών Αγώνων».

Οι νωπογραφίες και τα αγγεία που διασώθηκαν μαρτυρούν ευημερία, ξέγνοιαστη ζωή σε μη οχυρωμένες πόλεις, δίκαιη κατανομή των πόρων και καταγραφή τους με την πρώτη γραφή της Ευρώπης, τη Γραμμική Α΄. Εντυπωσιακή ήταν η ανάπτυξη της μεταλλοτεχνίας, κοσμηματοτεχνίας, λιθοτεχνίας, τοιχογραφίας, κεραμικής και σφραγιδογλυφίας. Ακόμη πιο εντυπωσιακή ήταν η αποκάλυψη ότι στην Κρήτη γεννήθηκε η ιατρική. Σε πιθάρι τις Φαιστού από τον 17^ο αιώνα π.Χ. αναγράφεται το όνομα του ιδιοκτήτη «Σιμά ή Ιατρός». Στην περιοχή Φουρνί των Αρχανών οι αρχαιολόγοι Γιάννης και Έφη Σακελλαράκη βρήκαν κρανίο που είχε υποστεί χειρουργική επέμβαση. Σε αιγυπτιακό πάπυρο (νο. 10.059) του Βρετανικού Μουσείου, καταγράφονται σε μινωίτικη γλώσσα ιατρικά κείμενα για την θεραπεία της βουβωνικής πανώλης.

Πώς άραγε έγινε κατορθωτή όλη αυτή η πρόοδος σε ένα μόνο νησί; Την απάντηση μας την είχε δώσει από παλιά ο Θουκυδίδης:

 «Ο Μίνως είναι ο παλαιότερος κατά την παράδοση που απέκτησε ναυτικό και κατέκτησε αυτήν που ονομάζεται τώρα Ελληνική θάλασσα. Κατέλαβε το μεγαλύτερο μέρος από τα νησιά των Κυκλάδων, τα οποία κυβέρνησε και έγινε ο πρώτος οικιστής τους, αφού εξεδίωξε τους Κάρες και εγκατέστησε τα δικά του παιδιά ηγεμόνες».

Ο Απολλώνιος ο Ρόδιος ονομάζει τις Κυκλάδες

«Μινωίδες Νήσους …… επεί Μίνως βασίλευσε των νήσων θαλασσοκρατών».

Τα αρχαιολογικά ευρήματα έρχονται να τους επιβεβαιώσουν με τις περίφημες «Μινώες» (πόλεις ναυστάθμους του Μίνωα), που λειτουργούσαν ως κέντρα ελέγχου των ευρύτερων περιοχών τους.

Εκτός από δύο στην Κρήτη (μία στην Δύση και μία στην Ανατολή), Μινώες υπήρχαν και στην Αμοργό, Σίφνο, Πάρο, στο νησάκι μπρος από τα Μέγαρα, Μονεμβασιά, στη Σικελία (πόλις Ηράκλεια), στην Παλαιστίνη (νυν Γάζα) και στην Αραβία.

Η πιο γνωστή αποικία των Μινωιτών είναι το υπέροχο ακρωτήρι της Θήρας με τα τριώροφα κτίρια που βρέθηκαν σχεδόν ακέραια κάτω από την ηφαιστειακή τέφρα.

Ο αρχαιολόγος Δ. Μάτσας ανακάλυψε και στη Σαμοθράκη ίχνη Μινωιτών. Εκτός από τα σφραγίσματα βρέθηκαν και ίχνη μινωικής γραφής. Το πέρασμα στη Μαύρη Θάλασσα είναι προφανές, σε συνδυασμό με τα ευρήματα στη Λήμνο από τον        Χρήστο Μπουλώτη.

Ο W. Niemeier, διευθυντής του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου, απέδειξε τη μινωική διείσδυση στη Μικρά Ασία. Ανασκαφές στη Μίλητο έφεραν στο φως μινωικά στοιχεία (κεραμικά, λίθινα, λείψανα τοιχογραφιών, ακόμα και περόνες με κείμενα της Γραμμικής Α΄). Ο W. Niemeier σε μια ανασκαφή στο Tell Gabri του Ισραήλ βρήκε τοιχογραφημένα δάπεδα, την κατασκευή των οποίων σχετίζει με τους Μινωίτες. Στοιχεία γραφής έχουν βρεθεί στον Ασκάλωνα της Παλαιστίνης, τα οποία συνδέουν τους Φιλισταίους με τους Μινωίτες.

Μινωικά στοιχεία ήρθαν πρόσφατα στο φως στην Qatna της Συρίας από τον R. Pfalzner. Ενδιαφέρουσα ανακάλυψη, η οποία σχετίζει τους Μινωίτες με την Αίγυπτο από τον M. Bietak. Στο Tell – El – Daba (αρχαία Άβαρις της Αιγύπτου), ένα κτίριο της δεύτερης χιλιετίας π.Χ. βρέθηκε διακοσμημένο με μινωικές τοιχογραφίες (παράσταση ταυροκαθαρψίων με έναν γραμμικό λαβύρινθο), που είχαν γίνει από Κνώσιους καλλιτέχνες.

Ακόμη  οι «Κεφτιού» (Κρήτες) που φαίνονται στον τάφο του Νεμπαμούν στις Θήβες της Αιγύπτου 1417π.χ., δεν είναι «πολιτισμικοί άποικοι» αλλά δάσκαλοι που έδωσαν τα φώτα τους στην μόλις ανανήψασα από τον μεσαίωνα (16^ο π.Χ. αιώνας) αυτοκρατορία της Αιγύπτου.

Πόλεις όπως η Πύλος, Αμύκλες, Μυκήνες, Τίρυνθα, Ελευσίνα, Βραυρώνα, Μαραθώνας, Θήβα, Δελφοί, Ιωλκός, Ορχομενός, αποτελούσαν μια χαλαρή συνομοσπονδία βασιλείων, που ζούσαν αυτόνομα, ενόσω δεν αμφισβητούσαν την κυριαρχία της θαλασσοκράτειρας  Κρήτης.

Ο σπόρος της συνύπαρξης πόλεων – κρατών, που οδήγησε αργότερα στην γέννηση της δημοκρατίας, είχε μπει από τα χρόνια της μινωικής ειρήνης. Όλα αυτά δείχνουν μια πραγματική θαλασσοκρατορία.

Ο Πλάτωνας, ο Παυσανίας, ο Πλούταρχος κ.α. λένε από τη μια ότι οι Κρήτες έχουν τους πιο παλιούς νόμους από τους Έλληνες που τους έφτιαξαν οι άξιοι βασιλιάδες τους, Μίνωας και Ραδάμανθυς, και από την άλλη ότι επί Μίνωα οι σχέσεις μεταξύ Αθηναίων και Κρητών δεν ήσαν καλές, επειδή ο Μίνωας ανάγκασε κάποτε τους κατοίκους της Αττικής να πληρώνουν βαρύ φόρο, επειδή είχε ισχυρό ναυτικό. Λένε επίσης ότι ο Μίνωας επιτέθηκε στην Αθήνα, για να εκδικηθεί το θάνατο του γιου του Ανδρόγεω που  δολοφονήθηκε από τους Αθηναίους στα Παναθήναια και μετά τη νίκη του κατ’ άλλους επέβαλε απλώς φόρο και κατ’ άλλους απαίτησε από τους Αθηναίους να του στέλνουν κάθε χρόνο ως φόρο ή ετήσιο δασμό κάποιους νέους (12 τον αριθμό, 6 αγόρια και 6 κορίτσια) για καταναγκαστικά έργα στην Κρήτη. Ο δασμός αυτός  δεν άρεσε στους Αθηναίους και γι’ αυτό οι Αθηναίοι συγγραφείς συκοφαντούσαν το Μίνωα στα Αττικά θέατρα, αποκαλώντας τον «αγριάνθρωπο» ή «σκληρό», «άδικο», «φορομπήχτη» κ.α.,  γι’ αυτό λέγεται ότι του έπλασαν και το μύθο του Μινώταυρου. Δηλαδή ότι η γυναίκα του γέννησε ένα τέρας. Κάτι που ο Πλάτωνας  θεωρεί  προσβολή, ασέβεια σε ένα άνθρωπο, σαν τον Μίνωα, που Όμηρος και ο Ησίοδος εγκωμιάζουν όσο κανέναν άλλον για το έργο του. Γι’ αυτό αναφέρει στο έργο του «Νόμοι»:

ΠΛΑΤΩΝ: «Έτσι, χωρίς να θέλω να αναζωπυρώσω παλιές μνησικακίες σε βάρος σας, (των Αθηναίων) θα αναφέρω ότι ο Μίνωας ανάγκασε κάποτε τους κατοίκους της Αττικής να πληρώνουν βαρύ φόρο, επειδή είχε ναυτική δύναμη, ενώ οι Αθηναίοι δεν είχαν ακόμη αποκτήσει τα πλοία που διαθέτουν σήμερα ούτε χώρα πλούσια σε ξυλεία, κατάλληλη για τη ναυπήγηση πλοίων και τη δημιουργία ισχυρού ναυτικού» (Πλατων, νόμοι Δ, 706, b).

Ο Πλάτων επίσης, διά στόματος Σωκράτη (Πλάτωνα «Μίνως», 318 – 321), αφενός αναλύει πώς η ηπειρωτική Ελλάδα επηρεάστηκε από την Κρήτη στον τομέα της νομοθεσίας, και αφετέρου επισημαίνει την αντιπαλότητα μεταξύ Αθήνας Κρήτης (Πλάτωνος «Μίνως», 318 – 321).

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Ποιός από τους παλαιούς βασιλείς λέγεται ότι υπήρξε καλός νομοθέτης, του οποίου οι νόμοι διασώζονται ακόμα και σήμερα, επειδή είναι θεϊκοί;

ΕΤΑΙΡΟΣ:  Δεν μου έρχεται στον νου.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ:  Δεν ξέρεις ποιοί Έλληνες έχουν τους παλιότερους νόμους;

ΕΤΑΙΡΟΣ: Μήπως εννοείς τους Λακεδαιμονίους και το νομοθέτη Λυκούργο;

ΣΩΚΡΑΤΗΣ:  Αλλά και αυτοί οι νόμοι σε καμία περίπτωση δεν υπάρχουν περισσότερο από τριακόσια χρόνια ή κάτι περισσότερο. Αλλά και οι καλύτεροι από τους νόμους τούτους από πού ήρθαν; Ξέρεις;

ΕΤΑΙΡΟΣ: Λένε από την Κρήτη.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ:  Αυτοί λοιπόν, οι Κρήτες, έχουν τους πιο παλιούς νόμους απ’ όλους τους Έλληνες.

 («Ουκούν ούτοι, οι Κρήτες, παλαιοτάτοις νόμοις χρώνται των Ελλήνων»).

ΕΤΑΙΡΟΣ: Ναι.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ:  Ξέρεις ποιοι ήταν οι άξιοι βασιλείς τους; Ο Μίνωας και ο Ραδάμανθυς, γιοι του Δία και της Ευρώπης, δικοί τους είναι οι νόμοι.

ΕΤΑΙΡΟΣ:  Λένε ότι ο Ραδάμανθυς, Σωκράτη, ήταν δίκαιος άνθρωπος, αλλά ο Μίνωας ένας αγριάνθρωπος, σκληρός και άδικος.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ:  Αναφέρεσαι σε κάποιον Αττικό μύθο, καλέ μου, μύθο της τραγωδίας.

ΕΤΑΙΡΟΣ: Τι; Αυτά δε λένε για το Μίνωα;

ΣΩΚΡΑΤΗΣ:  Όχι όμως ο Όμηρος και ο Ησίοδος. Ωστόσο αυτοί είναι πιο αξιόπιστοι απ’ όλους μαζί τους τραγωδοποιούς, από τους οποίους άκουσες εσύ αυτά που λες.

ΕΤΑΙΡΟΣ: Τι λένε αυτοί λοιπόν για το Μίνωα;

ΣΩΚΡΑΤΗΣ:  Θα σου πω, για να μην είσαι κι εσύ ασεβής, όπως οι περισσότεροι……..

Θα σου πω λοιπόν και για το Μίνωα. Πώς τον εγκωμιάζουν ο Όμηρος και ο  Ησίοδος, για να μην αμαρτάνεις με τα λόγια εσύ, που είσαι άνθρωπος και γιος ανθρώπου, απέναντι σε ήρωα, γιο του Δία. Ο Όμηρος λοιπόν λέει ότι στην Κρήτη υπάρχουν πολλοί άνθρωποι και ενενήντα πόλεις στις οποίες ανήκει και η Κνωσός, μεγάλη πόλη, όπου ο Μίνωας βασίλευε, ο κάθε εννιά χρόνια συνομιλητής του μεγάλου Δία. Αυτό είναι λοιπόν το εγκώμιο του Ομήρου για το Μίνωα, διατυπωμένο με συντομία, τέτοιο δεν έκανε ο Όμηρος σε κανέναν ήρωα. Το ότι ο Δίας είναι σοφιστής και ότι η τέχνη αυτή είναι πολύ καλή το δηλώνει και σε πολλά άλλα σημεία. Το γεγονός λοιπόν ότι ο Όμηρος δεν απένειμε σε κανέναν άλλο ήρωα, παρά μόνο στο Μίνωα, την τιμή να έχει εκπαιδευτεί από το Δία, αυτό είναι έπαινος θαυμαστός. Ακόμη στη Νέκυια της Οδύσσειας έχει παρουσιάσει το Μίνωα να δικάζει κρατώντας σκήπτρο και όχι το Ραδάμανθυ….

…γιατί αυτό σημαίνει ο στίχος (του Ομήρου): Βασίλευε, ο κάθε εννιά χρόνια συνομιλητής του μεγάλου Δία, ότι δηλαδή ο Μίνωας συντρόφευε το Δία. Γιατί «όαροι» είναι οι λόγοι και «οαριστής» ο σύντροφος του στη συζήτηση.  Πήγαινε λοιπόν ο Μίνωας κάθε εννέα χρόνια κι έμενε ένα χρόνο στη σπηλιά του Δία , από τη μια για να μάθει και από την άλλη για να δείξει τι είχε μάθει από το Δία την προηγούμενη φορά…..

Γι’ αυτό το λόγο θέσπισε αυτούς τους νόμους (ο Μίνωας) για τους πολίτες του, εξ αιτίας των οποίων η Κρήτη ευημερεί ανέκαθεν, καθώς και η Σπάρτη από τότε που άρχισε να τους χρησιμοποιεί, επειδή οι νόμοι αυτοί είναι θεϊκοί….

…Ο Μίνωας  χρησιμοποιούσε το Ραδάμανθυ ως φύλακα των νόμων στην πόλη, ενώ στην υπόλοιπη Κρήτη τον Τάλω. Ο Τάλως λοιπόν επισκεπτόταν τρεις φορές το χρόνο τα χωριά, επιβλέποντας την τήρηση των νόμων σε αυτά, έχοντας γραμμένους τους νόμους σε χάλκινους πίνακες, απ’ όπου πήρε την ονομασία χάλκινος. Ο Ησίοδος επίσης λέει για το Μίνωα παρόμοια πράγματα. Αναφέροντας το όνομά του, λέει: «αυτός ήταν ο πιο βασιλικός απ’ όλους  τους θνητούς βασιλιάδες και διαφέντευε πλήθος γειτονικών λαών, κρατώντας το σκήπτρο του Δία - μ’ αυτό βασίλευε και στις πόλεις». Και αυτός, λέγοντας το σκήπτρο του Δία δεν εννοεί τίποτε άλλο παρά την παιδεία από το Δία, με την οποία διηύθυνε την Κρήτη.

ΕΤΑΙΡΟΣ: Γιατί λοιπόν, Σωκράτη, έχει διαδοθεί αυτή η φήμη για το Μίνωα, ότι τάχα ήταν κάποιος απαίδευτος και σκληρός;

ΣΩΚΡΑΤΗΣ:  Για τον ίδιο λόγο που κι εσύ, καλέ μου, αν σκέφτεσαι σωστά, θα προσέξεις, όπως και κάθε άλλος άνθρωπος που θέλει να έχει καλή φήμη, να μη γίνεις μισητός σε κανέναν άνδρα που ασχολείται με την ποίηση. Οι ποιητές έχουν μεγάλη επίδραση στη φήμη κάποιου, ο,τιδήποτε κι αν κάνουν στους ανθρώπους, είτε τους επαινούν είτε τους κατηγορούν. Αυτό ήταν το σφάλμα του Μίνωα, που πολέμησε αυτήν εδώ την πόλη (την Αθήνα), στην οποία υπάρχει πολλή σοφία και ποιητές κάθε είδους, που ασχολούνται με την τραγωδία και τα άλλα είδη ποίησης. Και η τραγωδία υπάρχει εδώ από παλιά, και δεν ξεκίνησε, όπως νομίζουν, από το Θέσπι ούτε από το Φρύνιχο, αλλά, αν θέλεις να το σκεφτείς, θ’ ανακαλύψεις ότι αυτό είναι πολύ παλιά εφεύρεση τούτης της πόλης. Απ’ όλα τα είδη ποίησης, η τραγωδία είναι το πιο δημοφιλές και ψυχαγωγικό. Με αυτήν εμείς επιτεθήκαμε στο Μίνωα και τον εκδικηθήκαμε για κείνους τους φόρους που μας ανάγκασε να πληρώνουμε. Αυτό λοιπόν ήταν το σφάλμα του Μίνωα, το ότι έγινε μισητός σε εμάς, και γι’ αυτό έχει αποκτήσει κακή φήμη – για ν’ απαντήσω στην ερώτησή σου. Διότι για το ότι ήταν καλός και δίκαιος, καλός νομέας, όπως λέγαμε προηγουμένως, ισχυρότατη απόδειξη αποτελεί το γεγονός ότι οι νόμοι του παραμένουν αδιασάλευτοι, επειδή βρήκε την αλήθεια, σχετικά με τη διοίκηση της πόλης.

ΕΤΑΙΡΟΣ:  Νομίζω, Σωκράτη, ότι μίλησες λογικά….

Επομένως και σύμφωνα με τον Πλάτωνα:

Α) Ο Μίνωας και οι Μινωίτες ήσαν Έλληνες, αφού ο Σωκράτης λέει ότι αυτοί που έχουν τους πιο παλιούς νόμους από όλους τους Έλληνες είναι οι Κρήτες. Οι πιο άξιοι βασιλείς των Κρητών δε ήταν ο Μίνωας και ο Ραδάμανθυς οι οποίοι θέσπισαν και τους νόμους τους.

Β)  Οι Κρήτες πρώτοι βρήκαν την αλήθεια για τη σωστή διοίκηση της πόλης. Στην Κρήτη υπήρχαν Πόλεις (σε άλλα μέρη της Ελλάδας υπήρχαν Δήμοι) απ’ όπου  ΠΟΛΙΤΗΣ  και  ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ.

Σημειώνεται ότι:

1) Ο Μίνωας έβαλε φόρους στους Αθηναίους, επειδή δολοφόνησαν κατ΄ αυτόν τον γιο του Ανδρόγεω στα Παναθήναια.

2) Σύμφωνα με τους Αθηναίους, ο Αιγέας έστειλε τον Ανδρόγεω, επειδή ήταν καλός μαχητής, να σκοτώσει τον άγριο ταύρο του Μαραθώνα, που λυμαινόταν την περιοχή. Ο Ανδρόγεως δεν μπόρεσε να τα βγάλει πέρα μαζί του και σκοτώθηκε.  Σύμφωνα με άλλη εκδοχή ο Ανδρόγεως δολοφονήθηκε από ανθρώπους του βασιλιά Αιγέα, ενώ πήγαινε προς τη Θήβα, για να συμμετάσχει σε αγώνες προς τιμήν του Λάιου. Η δολοφονία έγινε επειδή ο Ανδρόγεως είχε πιάσει φιλία με πολιτικούς αντιπάλους του Αιγέα, τους γιους του Πάλαντα, και ο Αιγέας δεν έβλεπε με καλό μάτι αυτή τη φιλία:

 «..Aυτός δε ήκεν εις Αθήνας, και τον των Παναθηναίων αγώνα επετέλει, εν ω ο Μίνωος παίς Ανδρόγεως ενίκησε πάντας. Τούτον Αιγεύς επί τον Μαραθώνιον έπεμψε ταύρον, υφ’ ου διεφθάρη. Ένιοι δε αυτόν λέγουσι πορευόμενον εις Θήβας επί τον Λαϊου Αγώνα πρός των αγωνιστών ενεδρευθέντα δια φθόνον απολέσθαι…»  (Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη Β΄ και  Γ΄).

7. ΕΜΠΟΡΙΟ

Οι Μινωίτες εξήγαγαν κρασί, λάδι, ξυλεία από κυπαρίσσια και κέδρους, οικιακά σκεύη, κοσμήματα, αμφορείς, φάρμακα ενώ εισήγαγαν ελεφαντόδοντο, πολύτιμους λίθους, γυαλί και κασσίτερο. Το εμπόριο, κατά τον αρχαιολόγο Στ. Αλεξίου, ήταν ουσιαστικά βασιλικό και οι έμποροι ήταν κατά κάποιο τρόπο υπάλληλοι του Βασιλιά.

Τα κυριότερα λιμάνια της Κρήτης ήταν: Μάταλα, Κομμό για τη Μέση Ανατολή, Ζάκρος και Μόχλος για το Ανατολικό Αιγαίο, ενώ τα Μάλλια και η Αμνισός της Κνωσσού για το υπόλοιπο Αιγαίο.

Σημαντική ήταν η ανάπτυξη της μεταλλουργίας. Μεταλλουργικές δραστηριότητες σύμφωνα με τους αρχαιολόγους παρατηρούνται από την νεολιθική εποχή, 3.500 π.Χ., με πρώτο είδος μετάλλου ένα κράμα σε μαλακή μορφή, που αποτελούνταν από χαλκό, αρσένιο και μόλυβδο. Αργότερα χρησιμοποιήθηκε ο ορείχαλκος, ένα κράμα χαλκού με κασσίτερο (ειδικότερα σε αναλογία 85 έως 95% και 5 έως 15% αντίστοιχα). Μετά τον ορείχαλκο εφευρέθηκαν ο κασσίτερος, χρυσός και άργυρος κ.ά.

8. ΑΝΑΛΥΣΗ  -   D.N.A. [8]

Η καταγωγή των Μινωιτών ήταν πάντα ένα μυστήριο για τους αρχαιολόγους. Οι πρόσφατες ανθρωπολογικές έρευνες ρίχνουν φώς στο ερώτημα. Ειδικά η πρόσφατη έρευνα με βάση το D.N.A., που συνέκρινε ταφικά ευρήματα στην Οδηγήτρια (Νότια Κρήτη) με υλικό από τους βασιλικούς τάφους των Μυκηνών (17^ος π.Χ. αιώνας), μας λέει ότι οι Μινωίτες είχαν κοινή καταγωγή με τους βασιλιάδες των Μυκηνών. Πλήρης επαλήθευση του Απολλόδωρου, που μας λέει, ότι ο Αγαμέμνων και ο Μενέλαος ήταν εγγόνια του βασιλιά της Κρήτης, Κατρέα.

Ξεκάθαρη απάντηση έδωσε η ανακοίνωση στο δέκατο Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο του 2006. Ενδελεχής μελέτη ενεπίγραφων ευρημάτων στην Γραμμική γραφή Α΄ των Μινωιτών, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η γλώσσα που κρύβεται (γραμμική Α΄) στο 65% των ευρημάτων είναι ένα πρώιμο Αιολικό ιδίωμα. Το υπόλοιπο ποσοστό του 35% των ευρημάτων πιθανολογείται ότι σχετίζεται με τα Χιττιτικά ή τα Λουβικά.

Καταρχήν, οι Αιολοί ήταν εκείνοι που συγχωνευθήκαν πρώτοι με τους αυτόχθονες του Αιγαίου και τους λοιπούς καταφθάνοντες Ινδοευρωπαίους (Λούβιους κυρίως), για να δώσουν το κράμα των Μινωιτών. Οι Αχαιοί υποχρεώθηκαν σύντομα να αναγνωρίσουν την επικυριαρχία των πολιτισμικά ανώτερων Μινωιτών. Η ιστορία του Θησέα και του Μινώταυρου, μόνο ως επακόλουθο μιας τέτοιας επιβολής της θαλασσοκράτειρας Κρήτης εξηγείται.

9. Η ΜΕΓΑΛΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ

Μέχρι τη δεκαετία του 1960 επικρατούσε η άποψη ότι η παρακμή του Μινωικού πολιτισμού αλλά και των πολιτισμών της ευρύτερης περιοχής της Μεσογείου, ήταν αποτέλεσμα εισβολής βαρβάρων. Πρώτος ο Γάλλος Braudel στο βιβλίο του “The Mediterranean in the ancient world”, διατύπωσε τη θεωρία ότι η κατάρρευση εντός τριάντα ετών όλων των ισχυρών βασιλείων της Μεσογείου ήταν αποτέλεσμα κλιματικής αλλαγής. Παρατεταμένη ξηρασία σε συνδυασμό με σεισμούς έφερε λιμό, μετανάστευση και διάλυση των εν λόγω κοινωνιών. Η θεωρία αυτή εξετάστηκε εξονυχιστικά και μόλις πρόπερσι δικαιώθηκε [9]. Οι μακρινοί πρόγονοί μας υπέκυψαν στις καταστροφές που τους επιφύλαξε μια αλλαγή του κλίματος, ανάλογη με αυτή που μόλις ΤΩΡΑ έχει αρχίσει να εκδηλώνεται.

Ψάχνοντας στα απομεινάρια της έκρηξης του ηφαιστείου της Σαντορίνης, βρίσκουμε πειστήρια μιας συγκλονιστικής καταστροφής. Οι επιστήμονες μιλούν για ηφαιστειακή έκρηξη τέσσερις φορές ισχυρότερη του Ινδονησιακού Κρακατόα. Η μεγάλη αυτή έκρηξη δεν ήρθε απροειδοποίητα. Αυτό προκύπτει από τις   ανασκαφές του Ακρωτηρίου Σαντορίνης (Μινωική πόλις 30.000 κατοίκων που έχει βρεθεί θαμμένη εκεί). 

Δεν υπάρχει ούτε ένας νεκρός – θύμα του ηφαιστείου. Αντίθετα, και όπως απεικονίζει μια τοιχογραφία, λίγο πρωτού εγκαταλειφθεί το νησί, ένα σεισμικό κύμα είχε χτυπήσει τα παράλια, πείθοντας τους κατοίκους ότι οι θεοί δεν τους ήθελαν εκεί.

Μετά την έκρηξη όμως ένα γιγάντιο «τσουνάμι» με 70-140 μέτρα ύψος και μέση ταχύτητα 300 – 350 χιλιόμετρα την ώρα, που έφτασε στην Κρήτη σε είκοσι λεπτά,  σάρωσε όλα τα γύρω νησιά και διέλυσε τις βόρειες πόλεις της Κρήτης. Παράλληλα υπολογίζεται ότι έγινε αντιληπτό μέχρι τη Συρία, Αίγυπτο, Παλαιστίνη, Τυνησία ενώ οι βροντές θα ακούγονταν μέχρι την Σανδιναβία, Κεντρική Αφρική και το μέσο του Ατλαντικού. Τα μέρη αυτά θα ταράζονταν, αλλά πολύ περισσότερο η Κρήτη, από τους σεισμούς. Ο άνεμος παρέσυρε το δηλητηριώδες νέφος του ηφαιστείου σπέρνοντας θάνατο και αρρώστιες σε όλη τη Μέση Ανατολή. Πολλοί συνδέουν τις «Δέκα Πληγές του Φαραώ» με τα επακόλουθα αυτού του νέφους και τη διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας από τον Μωυσή και τους Εβραίους με το «άδειασμα και γέμισμα» της θάλασσας από το τσουνάμι.

Η ακριβής χρονολόγηση του συμβάντος ήταν έως τώρα αδύνατη. Οι αρχαιολόγοι έφταναν συνδυαστικά στην χρονολογία περί το 1.500 π.Χ.

Καταγραφή των γεγονότων και από Κινεζικές ιστορικές πηγές, οι οποίες αναφέρουν στα «Χρονικά Μπαμπού», ότι η πτώση της δυναστείας «Ξία» το 1618 π.Χ. και η άνοδος της δυναστείας «Σανγκ» συνοδεύτηκαν από μια κίτρινη ομίχλη, έναν θολό ήλιο, παγωνιά τον Ιούλιο, λιμό και καταστροφή όλων των δημητριακών. Οι γεωτρήσεις πάγου της Γροιλανδίας κατέδειξαν μεγάλη ηφαιστειακή έκρηξη γύρω στο 1644 π.Χ. (με απόκλιση 20 ετών).

 Με το θέμα της χρονολόγησης της έκρηξης ασχολήθηκαν τα πανεπιστήμια Άαρχους της Δανίας, της Χαϊδελβέργης, Οξφόρδης και Βιέννης καθώς και η ομάδα του Βρετανού καθηγητή Manning, που χρονολόγησε με άνθρακα 127 δείγματα ξύλου, οστών και σπόρων από τη Θήρα, τη Κρήτη, τη Ρόδο και τη Τουρκία, και κατέληξαν στην χρονολογία έκρηξης μεταξύ των 1.660 και 1613 π.Χ.[10].

Στην Κρήτη, παρά την κατακλυσμική καταστροφή από το «τσουνάμι» και την επακόλουθη μετανάστευση του πληθυσμού, λαμπρά ανάκτορα ξαναχτίστηκαν και οι τέχνες γνώρισαν νέα άνθιση, μόνο που το θαύμα κράτησε δύο αιώνες.

 Νέα καταστροφή επακολούθησε μεταξύ 1450 – 1400 π.Χ. με ισχυρούς σεισμούς και καταστροφικές πυρκαγιές και οι Μινωίτες χάθηκαν από την ιστορία.

Όσοι δεν συγχωνεύθηκαν με τους εισβολείς Δωριείς, μετανάστευσαν κυρίως στη Μέση Ανατολή και τις μακρινές αποικίες τους. Φήμες, που τώρα ετοιμάζονται να εξεταστούν, φέρουν απογόνους τους στις αποικίες του Καυκάσου και της Υεμένης, αλλά ο αρχαιολόγος S. K. Chattergi στο βιβλίο του “History and Civilization of the Indian people” επιμένει ότι οι Μινωίτες έφτασαν και στην Ινδία.

Η έκρηξη της Θήρας ήταν προοίμιο της πτώσης της Κρήτης. Η χρονολόγηση της έκρηξης ταιριάζει απόλυτα με την υποτιθέμενη έναρξη της Μυκηναϊκής εισβολής.

Η μεγαθυμία του Μινωίτη βασιλιά Κατρέα, να παντρέψει της κόρες του Αερόπη και Κλυμένη με τους Αχαιούς Νάυπλιο και Πλεισθένη, εξηγείται ως διπλωματική προσπάθεια να κρατηθούν μακριά από την τραυματισμένη Κρήτη.

Οι Παλαμήδης και Oίακος, σύμφωνα με τον Απολλόδωρο, μαζί με το βασιλιά Αγαμέμνονα των Μυκηνών και το  Μενέλαο της Σπάρτης ήταν εγγονοί του Κρητικού βασιλιά Κατρέα.

 «Αερόπην δε και Κλυμένην Κατρεύς Ναυπλίω δίδωσιν εις αλλοδαπάς ηπείρους απεμπολήσαι. τούτων Αερόπην μεν έγημε Πλεισθένης και παίδας Αγαμέμνονα και Μενέλαον ετέκνωσε, Κλυμένην δε γαμεί Ναύπλιος, και τέκνων πατήρ γίνεται Οίακος και Παλαμήδους»… (Απολλόδωρος Γ, 22).

 Τα πράγματα όμως είχαν πάρει νέα τροπή και, παρά την διπλωματική προσπάθεια του Κατρέα, η μεταφορά του πόλου ισχύος έγινε. Υπήρξε μια όσμωση μεταξύ Μινωιτών και Μυκηναίων πριν από την επικράτηση των τελευταίων, η οποία γίνεται πασιφανής από τα τεχνουργήματα του Μυκηναϊκού πολιτισμού και την υιοθέτηση από αυτόν της Μινωϊκής γραφής.

Έχοντας γνωρίσει τη Μινωική Γραμμική Α΄, ανέπτυξαν τη δική τους, ξεκάθαρα ελληνική πλέον, Γραμμική Β΄.

Η μετάβαση από το ένα σύστημα στο άλλο μας εξηγήθηκε από τον Στησίχορο:

 «Ο Παλαμήδης άφωνα και φωνούντας συλλαβάς τεθείς εξεύρον ανθρώποισι γράμματα ειδέναι».

 Ο Παλαμήδης ήταν γιος του Ναυπλίου και της Κλυμένης, κόρης του Μινωίτη βασιλιά Κατρέα, όπως αναφέραμε παραπάνω.

10. ΣΥΝΔΕΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΑΤΛΑΝΤΙΔΑ

Φαίνεται περίεργο που από μια τόσο μεγάλη καταστροφή, όπως της Ατλαντίδας, επιβίωσαν αμυδρές αναμνήσεις.

Ο μοναδικός μύθος, που αναφέρεται στην πολύ μεγάλη γεωλογική καταστροφή που συνοδεύτηκε από εξαφάνιση χώρας, είναι αυτός του Πλάτωνα.

  Ο Πλάτων αναφέρεται στην Ατλαντίδα στους Διαλόγους του (Τίμεος και Κριτίας) και πηγή του είναι το ιερατείο της Σαΐδος της Αιγύπτου. Ο μύθος αναφέρεται στη σύγκρουση δύο μεγάλων δυνάμεων της εποχής που ήταν οι Άτλαντες και η Αττική.

Αν η αναφορά στην Αττική είναι αλήθεια, ο πόλεμος θα έγινε στην Ανατολική Μεσόγειο.

 Ο Κριτίας διηγείται ό,τι άκουσε από τον προπάππου του, που και αυτός είχε μάθει από τον Σόλωνα.

 Ο Σόλων είχε πληροφορηθεί για την Ατλαντίδα όταν επισκέφθηκε την Αίγυπτο από τους ιερείς της Σαΐδος.

Βασιλιάς της Αττικής ήταν τότε ο Κέκροπας. Η πληροφορία για μια χαμένη ήπειρο με εξελιγμένο πολιτισμό προκάλεσε έντονο ενδιαφέρον στους μελετητές. Το ότι βασιλιάς της Αττικής ήταν ο Κέκροπας ήταν ένα στοιχείο που βοήθησε να εντοπίσουν περίπου τη χρονολογία. Αυτή την περίοδο όμως, όπως υποθέτουν, δεν υπήρχε άλλη δύναμη να ανταγωνιστεί στην Αττική εκτός από την Κρήτη και τις αποικίες της, που κυριαρχούσαν πολλούς αιώνες πριν στο Αιγαίο.

Η σύγκρουση όμως διακόπηκε από τεράστια γεωλογική καταστροφή και τον αφανισμό της Ατλαντίδας. Οι συνέπειες ήταν καταστροφικές και για την Αττική.

Όσοι επέζησαν είχαν να αντιμετωπίσουν άθλιες συνθήκες και χαμηλή στάθμη επιβίωσης. Πολλοί επιστήμονες, ο σεισμολόγος Μαρινόπουλος, υποστηρίζουν ότι η χαμένη Ατλαντίς ήταν η Κρήτη.

          11. Η ΚΑΘΟΔΟΣ ΤΩΝ ΔΩΡΙΕΩΝ

          Στα τέλη του 12^ου αιώνα π.Χ. μετακινούνται οι Δωριείς προς την Κρήτη.

          Ο Κόνων περιγράφοντας την κάθοδο των Δωριέων αναφέρει:

 «Φιλόνομος ο Σπαρτιάτης προδούς Λακεδαίμονα, Δωριεύσι δώρον έχει Αμύκλας και συνοικίζει ταύτη εξ Ίμβρου και Λήμνου. Τρίτη δε γενεά στασιάσαντες προς Δωριέας μετανίσταται Αμυκλών συμπαραλαβόντες δε και τινάς Σπαρτιατών ηγουμένων αυτοίς Πόλυδος και Δελφού, έπλεον επί Κρήτης…»

 Λέγει ότι κάποιοι έμειναν στη Μήλο και

«οι δε λοιποί άπαντες Γόρτυναν μηδενός είργοντος λαβόντες ταύτην άμα των περιοίκων Κρητών συνοικίζουσιν».

 Ο Κόνων επίσης αναφέρεται στην δεύτερη ομάδα που ήρθε στην Κρήτη με επικεφαλής τον Αλθαμένη.

«Αλθαμένης του  Ηρακλειδών γένους τρίτη γενεά………………

αναγόμενος ουν εκ Πελοποννήσου προσίσχει προς Κρήτην και μέρος του λαού, τους βουλομένους αυτόθι οικείν καταλείπει……… Αυτός δε έπλει επί Ρόδου».

Αυτές οι δύο ομάδες αποτελούνταν στην μεγάλη τους πλειοψηφία από Δωριείς της Σπάρτης, της Κορίνθου, των Μεγάρων ίσως και του Άργους. Τους Δωριείς αυτούς ακολούθησαν Αχαιοί, Πελασγοί και όλοι αναφέρονται από τον Όμηρο.

Τα δύο πρώτα κύματα ακολούθησαν και άλλα για να καταφέρουν στο τέλος οι Δωριείς να παγιώσουν τις θέσεις τους και να συγκατοικήσουν με τον ντόπιο πληθυσμό.

Κατά μια άποψη, κατά τη Δωρική εισβολή καταστράφηκαν δέκα πόλεις. Αφού ο Όμηρος αναφέρει στην Ιλιάδα ότι η Κρήτη είχε εκατό πόλεις (εκατόνπολις) ενώ στην Οδύσσεια αναφέρει ενενήντα.

Σύμφωνα όμως με τον Στράβωνα, η καταστροφή των  πόλεων έγινε μετά την επιστροφή του Ιδομενέα από την Τροία και λόγω των συγκρούσεων που είχε με τους αντιπάλους του.

Είναι γνωστό ότι πριν από την κάθοδο των Δωριέων στην Κρήτη επικρατούσε στο νησί το βασιλικό πολίτευμα.

Ο τελευταίος βασιλιάς της Κρήτης, που γνωρίζουμε, είναι ο Ιδομενέας.

Είναι δε άγνωστα τα ονόματα των διαδόχων του μέχρι την κατάλυση του πολιτεύματος από τους Δωριείς

Αριστοτέλης – Κρητική Πολιτεία:

 «Βασιλεία δε πρότερον με ην είτα κατέλυσαν οι Κρήτες, και την ηγεμονίαν οι Κόσμοι την κατά πόλεμον έχουσιν».

 Και οι εκατό περίπου πόλεις της Κρήτης κυβερνούνταν από ανεξάρτητους ηγεμόνες.

Μετά την επικράτηση των Δωριέων, μάλλον τοποθετήθηκαν στρατιωτικές διοικήσεις στις πόλεις.

Σιγά-σιγά η στρατιωτική διοίκηση, όσο η επικράτηση ολοκληρωνόταν, εξελισσόταν σε πολιτικό σύστημα διακυβέρνησης, που ήταν το αριστοκρατικό δημοκρατικό πολίτευμα του οποίου οι αρχές έγιναν γνωστές μετά τις ανακαλύψεις των επιγραφών 7^ου και 6^ου αιώνα π.Χ.

Το πολίτευμα αυτό στηριζόταν στην τάξη των ευγενών.

 Μόνο αυτοί αποτελούσαν την Συνέλευση, ενώ από την τάξη τους εκλέγονταν οι Κόσμοι, αξίωμα το οποίο δεν ήταν κληρονομικό.

Η Συνέλευση εμφανίζεται μέχρι τον 3^ο αιώνα και επιγραφή της Γόρτυνας αναφέρει ότι την αποτελούσαν τριακόσια μέλη:

 «Ψαφφίδονσι τριακατίων παριόντων».

Στην Κρήτη οι Δωριείς ΠΗΡΑΝ  στοιχεία από τον πολιτισμό, τα ήθη και την πολιτική παράδοση των Μινωϊτών, κρατώντας όμως και στοιχεία του δικού τους πολιτισμού, τα οποία αναμείχθηκαν με το τοπικό στοιχείο και μας έδωσαν ένα καινούριο αποτέλεσμα:

 ΤΗ ΔΩΡΙΚΗ ΚΡΗΤΗ.

 Ο πολιτισμός και η τέχνη γνώρισαν μεγάλη ανάπτυξη και βασικό χαρακτηριστικό της περιόδου είναι η ίδρυση νέων πόλεων και η αποκατάσταση όσων είχαν καταστραφεί κατά τη διάρκεια των ταραχών μετά τη δωρική εισβολή.

Από τα σπουδαιότερα μνημεία του Δωρικού πολιτισμού πού σώζονται, είναι η «βασίλισσα των επιγραφών»[11] στη Γόρτυνα. Γράφτηκε στη Δωρική διάλεκτο περί τον 6^ο αιώνα π.Χ. πάνω σε πολλές αριθμημένες πλάκες.

Υπάρχουν διατάξεις πάνω στα θέματα της προσωπικής ελευθερίας, της δουλείας, του γάμου ανάμεσα σε ελεύθερους και δούλους, τη διάλυση των γάμων, της κληρονομιάς, των περιουσιακών στοιχείων, της δικαστικής εξουσίας, της προσβολής των ηθών, της μοιχείας, των διαφορών κλπ.

Η νομοθεσία προβλέπει αυστηρή εξέταση κάθε υπόθεσης για την πλήρη αλήθεια, ενώ οι ποινές δεν έχουν χαρακτήρα εξοντωτικό αλλά σωφρονιστικό.

Η θανατική καταδίκη ως ποινή δεν υπάρχει. Από το σύνολο της νομοθεσίας αποδεικνύεται και το υψηλό επίπεδο των ανθρώπων.

Είναι οι περίφημοι «νόμοι της Γόρτυνας», που θα πρέπει να εφαρμόζονταν σε όλο το νησί και αποδίδονται στον ΘΑΛΗΤΑ.

Η δωρική μηχανή δούλευε άριστα και η οργάνωση του κράτους στα χρόνια της απέδιδε τέλεια.

Η γραπτή και άγραφη νομοθεσία που ίσχυε και το σύστημα διακυβέρνησης των πόλεων απετέλεσε υπόδειγμα αντιγραφής μια και ο Λυκούργος, ο περίφημος νομοθέτης της Σπάρτης, ήρθε τον 8^ο π.Χ. αιώνα στην Κρήτη, αντέγραψε τους νόμους και επέβαλε αργότερα τη μεταρρύθμιση στο ισχυρό δωρικό κέντρο, την Σπάρτη.

Ο Έφορος αναφέρει γι’ αυτό:

«Λυκούργος … απήρεν εις Κρήτην. Ελθόντα δε πλησιάσαι ΘΑΛΗΤΙ μελοποιώ ανδρί και νομοθετικώ. Ιστορίσαντα δε παρ’ αυτού τον τρόπον, ον Ροδάμανθός τε πρότερον και ύστερον Μίνως, ως παρά του Διός τους νόμους έφερεν εις τους ανθρώπους».

Και ο Ηρόδοτος επιβεβαιώνει την κάθοδο του Λυκούργου στην Κρήτη:

«Όπως λέγουσι οι ίδιοι οι Λακεδαιμόνιοι, ο Λυκούργος, ότε επετρόπευε τον Λεώβοτον …. έφερε τους νόμους του από την Κρήτην. Πράγματι μόλις ανέλαβε την επιτροπείαν … ερρύθμισε τα στρατιωτικά, συνεκρότησε τα ενωμοτίας, τας τριακοστίας, τα συσσίτια και ακόμη τους εφόρους και την γερουσίαν».

 Ο  Πλούταρχος περιγράφει στο έργο του «Λυκούργος»:

 «Έφυγε λοιπόν και πήγε ο Λυκούργος αρχικά στην Κρήτη. Εκεί γνώρισε τις πολιτείες και τα συστήματά τους, γνώρισε τους πρώτους στη δόξα άνδρες, θαύμασε ορισμένους από τους νόμους που υπήρχαν και τους παρέλαβε για να τους εφαρμόσει στην πατρίδα του, ενώ άλλοι του φάνηκαν ανάξιοι. Έναν μάλιστα από εκείνους που νομίζονταν εκεί πέρα σοφοί και άξιοι πολίτες, αφού τον έπεισε με τη φιλία του, τον έστειλε στη Σπάρτη. Ήταν ο ΘΑΛΗΤΑΣ, που φαινομενικά μεν ήταν ποιητής λυρικών τραγουδιών, στην πραγματικότητα όμως έκανε ό,τι οι μεγαλύτεροι νομοθέτες. Γιατί τα τραγούδια του ήταν λόγοι για ευπείθεια και ομόνοια, στολισμένοι με μελωδίες και ρυθμούς που είχαν σεμνότητα και εξημερωτική δύναμη, ακούγοντάς τα οι πολίτες εξημερώνονταν, …, στα ήθη, και η κοινή γνωριμία του ωραίου έφερνε κοντά τον ένα με τον άλλο. Έτσι ο Θάλης έγινε με κάποιον τρόπον ο πρόδρομος του Λυκούργου στην εκπαίδευση των Σπαρτιατών. Από την Κρήτη ο Λυκούργος πήγε στην Ασία……».  (Πλούταρχος, Λυκούργος, 4-7).

Αλλά και η νομοθεσία της Αθήνας επηρεάστηκε βαθιά από την Δωρική Κρήτη.

Ο Διογένης ο Λαέρτιος (Επιμενίδης, βιβλίο 1, 109 – 119) και ο Πλούταρχος στο έργο του (Σόλων) αναφέρουν ότι ο νομοθέτης των Αθηναίων Σόλωνας,  αφού μελέτησε τους Μινωικούς νόμους, κατά προτροπή του ΕΠΙΜΕΝΙΔΗ του Κρήτα, έφτιαξε νέους νόμους. Ενδεικτικό είναι «το χάρισμα» των χρεών των πολιτών, επειδή πολλοί από αυτούς είχαν γίνει δούλοι στους ευγενείς από τα χρέη.

Ο νόμος αυτός, επειδή απάλλαξε το λαό από ένα πολύ μεγάλο βάρος, ονομάστηκε «σεισάχθεια» (σείω το άχθος = διώχνω το βάρος). Σύμφωνα με άλλο νόμο έχανε τα πολιτικά του δικαιώματα ο πολίτης εκείνος που, όταν υπήρχε στάση στην πόλη, δεν πήγαινε με κάποια παράταξη, ώστε να μην μένει κανείς ατάραχος ή ασυγκίνητος στα δημόσια πράγματα.

Ο Πλούταρχος, σχετικά με τον Επιμενίδη και τους νόμους του Σόλωνα, αναφέρει τα εξής (σε μετάφραση από τις εκδόσεις «Κάκτος»):

« Κάλεσε τότε τον Επιμενίδη από τη Φαιστό της Κρήτης, που μερικοί τον θεωρούν έναν από τους επτά σοφούς (αντί για τον Περίανδρο). Είχε τη φήμη πως ήταν αγαπημένος των Θεών και σοφός στην ιερή τέχνη της Θεοληψίας και των μυστηρίων, γι’ αυτό και οι σύγχρονοί του πίστευαν πως ήταν γιος της νύμφης Βλάστης και τον έλεγαν νέο Κουρήτα. Όταν ήρθε στην Αθήνα γνωρίστηκε με το Σόλωνα και τον βοήθησε πολύ στην προεργασία της νομοθεσίας του ...» (Πλούταρχος, Σόλων , 12 - 20).

Από τον Λεάνδριο και τον Έρμιππο αναφέρεται ως ένας από τους επτά σοφούς, προικισμένος με μεγάλες ικανότητες.

Στις αρχές του έκτου αιώνα, μετά από χρησμό του μαντείου του Δελφών, οι Αθηναίοι τον κάλεσαν στην πόλη τους και τους βοήθησε με ιατρικά μέσα να ξεπεράσουν έναν φοβερό λοιμό: «κυλώνειο άγος».

«και ος ελθών Ολυμπιάδι τεσσαρακοστή έκτη, εκάθηρεν αυτών την πόλιν και έπαυσε τον λοιμόν τούτον τον τρόπον …(αναφέρεται ο τρόπος με τον οποίο ο Επιμενίδης γλίτωσε την Αθήνα από τον λοιμό)»  (Διογένης Λαέρτιος, Ι, 110).

Η Αθήνα τον τίμησε για τις σπουδαίες υπηρεσίες του, συνδεόμενη με συμμαχία με την πόλη που ζούσε, την Κνωσσό, και στήνοντας ανδριάντα του στο ιερό της Αθηνάς, όπως αναφέρει ο Παυσανίας:

«Προ του ναού τούδε, ένθα και του Τριπτολέμου το άγαλμα, έστι βους χαλκούς οία ες θυσίαν αγόμενος, πεποίηται δε καθήμενος Επιμενίδης Κνώσσιος».

Η δωρική Κρήτη ίδρυσε αποικίες και σύμφωνα με τον Θουκυδίδη (IV, 4): «Την Γέλαν ίδρυσαν τεσσαράκοντα πέντε έτη μετά την ίδρυσιν των Συρακουσών ο Αντίφημος εκ Ρόδου και ο Έντιμος εκ Κρήτης, αρχηγοί κοινής αποικίας … Εκατόν οκτώ έτη μετά την ίδρυσιν ταύτης οι Γελώοι ίδρυσαν τον Ακράγαντα» όπως και ο Στράβων (VI, 279 και 282) λέγει:«Ιδρυταί του Τάραντος και Βρεντεσίου (σημερινό Πρίντεζι) της Ιταλίας, είναι Κρήτες».

 12. ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΔΩΡΙΚΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

Α. ΕΠΙΜΕΝΙΔΗΣ  ο Κνώσιος

Ο ονομαστότερος στο νησί, όσο και στην υπόλοιπη Ελλάδα, Κρητικός, ήταν ο Επιμενίδης.

Ο Πλούταρχος αλλά και άλλοι, όπως ο Λεάνδριος και ο Έρμιππος, τον αναφέρουν ως έναν από τους επτά σοφούς.

Ο Επιμενίδης ήταν γιος του Δωσιάδη, ή Αγήσαρχου, από την Φαιστό. Σύμφωνα με την παράδοση «κοιμήθηκε» για 57 χρόνια, σημάδι της υπερφυσικότητάς του, και κατόπιν δεχόμενος τη θεϊκή φώτιση πηγαίνει στην Κνωσό.

Ο πενηνταεπτάχρονος ύπνος που του αποδίδεται ερμηνεύεται με την εξαφάνισή του από την Κρήτη και περιοδία του πιθανώς σε πολλά μέρη που συνοδεύτηκε με απόκτηση πείρας και γνώσεων.

Ο Επιμενίδης επηρεασμένος από τους Ορφικούς και τους Πυθαγόρειους ακολουθούσε μια συντηριτική και λιτή ζωή ασκούμενος περισσότερο στο πνεύμα.

Απόκτησε μεγάλη φήμη, του απέδοσαν τεράστιες ικανότητες, όπως συνήθως συμβαίνει με τις μεγάλες προσωπικότητες, και μάλιστα σε μια εποχή που ήταν εύκολο να μπλεχτούν στενά μεταξύ τους η σοφία με την αγυρτεία και η πραγματική ικανότητα με την μαγεία.

 Ο Διογένης ο Λαέρτιος αλλά και άλλοι ιστορικοί αποδίδουν σε αυτόν πλούσιο συγγραφικό έργο, που όμως από κάποιους αμφισβητείται:

1. «Κουρήτων και Κορυβάντων Γένεσις και Θεογονία» (5.000 στίχοι)

2. Το επικό έργο «Μίνωος και Ροθαμάνθυος» (4.000 στίχοι)

3. «Αργοναυτικά» (6.500 στίχοι)

4. «Περί θυσιών» (πεζός λόγος)

5. «Καθαρμοί» (πεζός λόγος)

6. «Χρησμοί» (πεζός λόγος)

7. «Περί της εν Κρήτη πολιτείας», απ’ όπου ο Διόδωρος πήρε τις περισσότερες πληροφορίες για το νησί.

Όπως όμως και για τόσα άλλα θέματα που αφορούν την Κρήτη και τον πολιτισμό της, έτσι και για τον Επιμενίδη οι πληροφορίες είναι λίγες και όχι διασταυρωμένες, διότι τα συγγράματά του (κάποιοι υποθέτουν) έχουν χαθεί με την καταστροφή της Αλεξανδρινής βιβλιοθήκης.

Πέθανε σε βαθιά γεράματα ενώ για τον τάφο του αναφέρεται ότι βρίσκεται στην Σπάρτη ή το Άργος.

 Ο Παυσανίας γράφει ότι ο τάφος του βρίσκεται μπροστά στο ναό της Αθηνάς στο Άργος.

Β. ΘΑΛΗΤΑΣ

Από τα πρόσωπα που επηρέασαν βαθιά πολλούς τομείς της Δωρικής Κρήτης. Έζησε στα μέσα του έβδομου αιώνα και καταγόταν από την Γόρτυνα.

Υπήρξε νομοθέτης, πολιτικός, ποιητής, αλλά κυρίως το έργο του ήταν μουσικό.

 Ήταν ο δημιουργός της ορχηστρικής και θεωρείται ως ο νομοθέτης των περίφημων «νόμων της Γόρτυνας» που γράφτηκαν σχεδόν ταυτόχρονα με τη δική του παρουσία στην πόλη.

Ο Πλούταρχος και ο Έφορος αναφέρουν ότι όταν ο Λυκούργος ήρθε στην Κρήτη, ενημερώθηκε από τον Θαλήτα για θέματα νομοθεσίας και έπειτα τον κάλεσε στην Σπάρτη, όπου ο Θαλήτας τον βοήθησε στη νομοθετική αναμόρφωση του Δωρικού κέντρου.

 Γ. ΜΥΣΩΝ Ο ΧΗΝΕΥΣ

Καταγόταν από την πόλη (Ητεία Σηταία – Σητεία, άλλοι λένε από την Λακωνία) και πολλοί κατέτασσαν στους επτά σοφούς της αρχαίας Ελλάδος, όπως ο Πλάτωνας, ο Πρωταγόρας, ο Διογένης Λαέρτιος, ο Έρμιππος, ο Ιππώναξ και άλλοι.

Ο Μύσων έζησε 97 χρόνια, την εποχή του Σόλωνα.

Ο Διογένης Λαέρτιος για τον σοφό αυτόν Κρητικό άνδρα αναφέρει:

«Μέμνηται δ’ αυτού και Ιππώναξ ειπών: ‘και Μύσων ον Απόλλων ανείλεν ανδρών σωφρονέστατον πάντων’ Ο Μύσων εδίδασκε: «μη εκ των λόγων τα πράγματα, αλλ’ εκ των πραγμάτων τους λόγους ζητείν, ου γαρ ένεκα των λόγων τα πράγματα συντελείσθαι, αλλ’ ένεκα των πραγμάτων τους λόγους».

Δ. ΔΙΟΓΕΝΗΣ ΑΠΟΛΛΟΘΕΜΙΔΟΣ

Καταγόταν από την Αππολωνία και ήταν φυσικός και φιλόσοφος. Έζησε κατά τον 5^ο π.Χ. αιώνα και ήταν μαθητής του Αναξιμένους. Βασικό στοιχείο στη θεωρία του Διογένη ήταν ότι τα πάντα προέρχονται από την πρωταρχική ουσία, τον αέρα.

«στοιχείον είναι τον αέρα, κόσμους απείρους και κενόν άπειρον. Τον τε αέρα πυκνούμενον και αραιούμενον γεννητικόν είναι των κόσμων. Ουδέν εκ του μη όντος γίγνεσθαι ουδ’ εις το μη ον φθείρεσθαι. Την γην στρογγύλην, ηρεισμένην εν τω μέσω …».

Ε. ΑΙΝΕΣΙΔΗΜΟΣ  ( ο Κνώσιος)

Καταγόταν από την Κνωσό και απέκτησε φήμη ως σκεπτικός φιλόσοφος. Μαθητής του Ηρακλείδου, ανανέωσε την Πυρρωνική σχολή και ίδρυσε τη σχολή των Ελλήνων σκεπτικιστών.

 «Και Αινεσίδημος εν τω πρώτω των Πυρρωνείων λόγων ουδέν φησίν ορίζειν τον Πύρρωνα δογματικώς δια την αντιλογίαν, τοις δε φαινομένοις ακολουθείν. Ταύτα δε λέγει καν τω κατά σοφίας καν τω περί ζητήσεως».

 Θεωρούσε ότι : « Τίποτα δεν μπορούμε να βεβαιώσουμε ούτε την άγνοιά μας».

Ο Αινεσίδημος έγραψε οκτώ βιβλία με τους «Πυρρώνειους λόγους» του, επιπλέον δε το «Κατά σοφίαν» και «Περί ζητήσεως». Θεωρείται ένας από τους πρόδρομους του θετικισμού.

ΣΤ. ΡΙΑΝΟΣ Ο ΒΗΝΑΙΟΣ

( Ριανός ο και Κρής ων, Βηναίος Βήνη δε πόλις Κρήτης,)

Καταγόταν από την μικρή πόλη Βήνη και έζησε τον 3^ο αιώνα π.Χ. περίπου. Ήταν ποιητής και κριτικός. Συμμαθητής του Ερατοσθένους. Ο Ριανός έζησε πολύ καιρό στην Αλεξάνδρεια. Έγραψε τέσσερα επικά έργα: «Ηράκλεια», «Μεσσηνιακά», «Αχαϊκά» και «Θεσσαλικά». Έγραψε ακόμη κριτικά βιβλία για τα Ομηρικά έπη. Σώζονται έντεκα επιγράμματά του.

Ζ. ΧΕΡΣΙΦΡΩΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑΓΕΝΗΣ

Κατάγονταν από την Κνωσό και ήταν πατέρας και γιός. Ήταν διάσημοι αρχιτέκτονες και οι κατασκευαστές του Αρτεμισίου της Εφέσου, του μεγαλειώδους αυτού κτιρίου που είχε τεράστια φήμη στον αρχαίο κόσμο για το μέγεθος και τη λαμπρότητά του.

 Το κτίριο κατατασσόταν στα επτά θαύματα του κόσμου. Σύμφωνα με τον Παυσανία ο ναός ήταν ο μεγαλύτερος από όλους τους προηγούμενους.

Ήταν οκτάστυλος, δίπτερος, διάστυλος 425 Χ 220 ποδών επί δέκα αναβαθμίδων. Οι κολόνες είχαν ύψος 60 πόδια.

 Το Αρτεμίσιο πυρπολήθηκε από τον Ηρόστρατο την ημέρα που γεννήθηκε ο Μ. Αλέξανδρος. Ο καθηγητής Μαρινάτος[12] σε σχετικό άρθρο του αναφέρει ανάμεσα στα άλλα:

«Ο Χερσίφρων εσχεδίασε τον ναόν, ο δε Μεταγένης ετοποθέτησε τους πελώριους λίθους του επιστυλίου, τα βαρύτατα κιονόκρανα και επεράτωσε τον ναόν. Η επιστροφή στην Κνωσσό των δύο ενδόξων καλλιτεχνών, οίτινες και εγχειρίδιον αρχιτεκτονικόν είχον συγγράψει περί του μεγάλου έργου των, αφήκε, προφανώς, τα ίχνη της εις την Αμνισόν. Λογικόν είναι να υποθέσωμεν, ότι τα δύο βάθρα των αετωμάτων επιοιήθησαν υπό την επίδρασιν της Ιωνικής τέχνης, του Κνωσσίου Μεταγένους, όστις, ολίγον πριν, είχεν εργασθή εις την καρδίαν της Ιωνίας».

Η. ΔΙΠΟΙΝΟΣ ΚΑΙ ΣΚΥΛΛΙΣ

Ιδρυτές της δικής τους γλυπτικής σχολής και διάσημοι αγαλματοποιοί που έζησαν στις αρχές του 6^ου αιώνα περίπου.

 Ήταν οι πρώτοι που επεξεργάστηκαν το μάρμαρο και ονομάζονταν «Δαιδαλίδαι» γιατί ακολουθούσαν τη δαιδαλική τεχνοτροπία. Οι δύο διάσημοι Κρητικοί καλλιτέχνες δούλεψαν για μεγάλο χρονικό διάστημα στην Πελοπόννησο. Ο Χ. Τσούντας[13] αναφέρει:

«Αρχαίοι συγγραφείς μνημονεύουν τρεις παλαιούς Κρήτας αγαλματοποιούς, τον Χειρίσοφον, τον Δίποινον και τον Σκύλλιν, οι οποίοι μετέβησαν εις την Πελοπόννησον και ειργάσθησαν εκεί εις διαφόρους πόλεις. Του Χειρισόφου αγάλματα εδεικνύοντο εις την Τεγέαν, του δε Διποίνου και Σκύλλιδος εις την Σικυώνα, τας Κλεωνάς, το Άργος, την Τίρυνθα, ακόμη δε και εις την Αμβρακίαν… και επειδή οι ίδιοι κατά την παράδοσιν ήσαν τέκνα του μυθικού Δαιδάλου, ωνομάζοντο συνήθως και αυτοί οι μαθηταί των ή διάδοχοι της τέχνης των με εν κοινόν όνομα: Δαιδαλίδαι. Εν από τα έργα του Διποίνου και Σκύλλιδος ήτο ξόανον της Αρτέμιδος εις την Σικυώνα, εις το Άργος δε είδεν ο Παυσανίας αγάλματα των Διοσκούρων και των γυναικών και των τέκνων αυτών και των ίππων των… ».Σπουδαιότερο έργο τους θεωρείται το σύμπλεγμα που βρικόταν τον ναό των Διοσκούρων στο Άργος. Το έργο ήταν κατασκευασμένο από έβενο.

Θ. ΕΡΓΟΤΕΛΗΣ

Καταγόταν από την Κνωσσό και ήταν διάσημος Ολυμπιονίκης κατά την 76^η Ολυμπιάδα, το 472 π.Χ.

 Ο Παυσανίας στα «Ηλειακά» όπου αναφέρει ότι οι Ολυμπιάδες καθιερώθηκαν από τον Κρητικό ΚΛΥΜΕΝΟ, γράφει και για τον Εργοτέλη.

«Μετά ταύτα, λέγουν, κατά το πεντηκοστόν περίπου έτος μετά τον επί Δευκαλίωνος συμβάντα κατακλυσμόν εις Ελλάδα, ήλθεν εκ Κρήτης ο υιός του Κάρδυος Κλύμενος απόγονος του Ιδαίου Ηρακλέους και εθέσπισε τους Ολυμπιακούς αγώνας, ίδρυσε βωμόν του προγόνου του Ηρακλέους και των άλλων Κουρητών προσέθεσε δε εις το όνομα του Ηρακλέους την προσωνυμίαν ‘Παραστάτης’ … Εργοτέλης δε Φιλάνορος δολίχου δύο εν Ολυμπία νίκας, τοσαύτας δε άλλας Πυθοί και εν Ισθμώ τε και Νεμείων ανηρημένος, ουχ’ Ιμεραίος είναι το εξ’ αρχής, καθάπερ γε το επίγραμμα το επ’ αυτώ φησι, Κρης δε είναι λέγεται Κνώσιος».

Λέγεται ότι εξορίστηκε από την Κνωσσό και εμενε στην Ιμέρα.

Ο Πίνδαρος χρόνια μετά τις μεγάλες νίκες του Εργοτέλη που ακολούθησαν, έγραψε τον περίφημο 12^ο Ολυμπιόνικο. Μεταφρασμένο μεταφέρομε ένα μέρος.

Και συ γυιέ του Φιλάνορος

όμοια με τον πετεινό που αδιάκοπες μάχες δίνει στην αυλή του

η γρηγοράδα των ποδιών σου

άγνωστη, άδοξη θάμενε, αν απ’ την Κνωσσό

η διχοστασία των συμπολιτών σε σ’ έδιωχνε.

Τώρα στην Ολυμπία κατέκτησες τον στέφανο,

ενίκησες και στην Πυθώνα δυο φορές

και στον Ισθμόν ακόμα Εργοτέλη.

 Και άλλες πολλές προσωπικότητες που για να αναφερθούν χρειάζονται τόμοι ολόκληροι.

Στα επόμενα χρόνια η Κρήτη δε λαμβάνει μέρος στα Ελληνικά πράγματα, με εξαίρεση τη συμμετοχής της στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας και τους Περσικούς πολέμους. Όλα όμως αλλάζουν, όταν εμφανίζεται στο πολιτικό προσκήνιο ο Μέγας Αλέξανδρος.

          Ο Νέαρχος, ναύαρχος του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ήταν Κρητικός (Αρριανός «Ινδική»: «Νέαρχος ο Ανδροτίμου Κρης, των Αλεξάνδρω τω μεγάλω συστρατευσαμένων ο διασημότερος»).

          Βρισκόμαστε στο 335 π.Χ. Μπροστά στα τείχη της Θήβας, πλάι στις Μακεδονικές δυνάμεις παρατάσσονται πεντακόσιοι Κρήτες τοξότες με αρχηγό τον Ευρυβώτα.

 Ο Αλέξανδρος νίκησε και όπως αναφέρει ο Αρριανός (Αλεξάνδρου Ανάβαση).

 «… και Ευρυβώτας τε ο Κρης πίπτει ο τοξάρχης και αυτών των τοξοτών ες εβδομήκοντα (στην μάχη έπεσε ο Ευρυβώτας με εβδομήντα τοξότες)».

          Η ύπαρξη των Κρητών στο στρατό του Αλεξάνδρου στη μάχη των Θηβών, σύμφωνα με τον Στρατηγάκη, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο Αλέξανδρος συνεργαζόταν στρατιωτικά με αυτούς πολύ πριν την εκστρατεία.

          Στοιχείο που μαρτυρεί την σημασία της Κρήτης ως σύμμαχο του Αλεξάνδρου είναι η προσπάθεια των Περσών να δημιουργήσουν αντιμακεδονικό κλίμα στην Κρήτη.

Για το περιστατικό αναφέρεται ότι οι Πέρσες δίνουν στον Άγι τριάντα τάλαντα και δέκα τριήρεις  και αυτός διατάζει τον αδελφό του Αγησίλαο να φύγει για την Κρήτη για τον σκοπό αυτό («πλειν την ταχίστην επί Κρήτης»). Η προσπάθεια όμως απέτυχε.

          Την άνοιξη του 334 π.Χ. ο Αλέξανδρος ξεκινάει την εκστρατεία. Το 333 π.Χ. δόθηκε η περίφημη μάχη της Ισσού όπου και πάλι έλαβαν μέρος οι Κρήτες τοξότες:

(«… του δε Ευωνύμου προετάχθησαν των μεν πεζών οι τε Κρήτες τοξόται», Αρριανός) . 

          Στα Γαυγάμηλα γίνεται λόγος μεγάλος για το σώμα των τοξοτών. Ο Αρριανός μιλάει για το «επίλεκτο σώμα». Συγκεκριμένα αναφέρει ότι διαθέτουν μεγάλη ευκινησία, αποκρούουν επιθέσεις ελεφάντων, διαθέτουν συγχρόνως πλεονεκτήματα ταχύτητας ιππικού και σταθερές αρετές πεζικού.

Θεωρεί επιπλέον πλεονέκτημα ότι είχαν τη δυνατότητα να συγκρούονται από απόσταση. Η ταχύτητα βολής ήταν εκπληκτική. Εξάλλου, κατά τον Διόδωρο, το τόξο ήταν εφεύρεση των Κρητών.  Οι Κρήτες τοξότες συνέβαλαν  επίσης σημαντικά, υπό την αρχηγία του Νέαρχου, στην κατάληψη του φρουρίου Δόρτα των Ινδιών.

          Ο Αλέξανδρος τους περιέβαλλε με ιδιαίτερη αγάπη, με προσωπική του δε εντολή δεν πεζοπορούσαν, όπως οι άλλες δυνάμεις, αλλά μεταφέρονταν με πλοία  μαζί με την προσωπική του φρουρά και θέλοντας να τιμήσει τους Κρήτες τοξότες ίδρυσε πόλη πάνω στον δρόμο που οδηγούσε από τις ακτές της Παμφυλίας στη Φρυγία την οποία  ονόμασε πόλη των Κρητών.

Ο ιστορικός Πολύβιος λέγει:

 «ο δε Γαρσύηρις εμβαλών εις την Μιλυάδα και καταστρατοπεδεύσας περί την καλουμένην Κρητών πόλιν».

Ο δε Διόδωρος (XVII 44):

 «Οξείαν δε και παντελώς επιτεταγμένην την πορείαν ποιησάμενος διήνυσε σταδίους δισχιλίους και πεντακοσίους εις την Κρητών πόλιν».

ΝΕΑΡΧΟΣ : Ο Αρριανός τον αναφέρει ως τον καλύτερο στρατηγό. Αρχηγός του στόλου, κρητικής καταγωγής, γιός του Ανδροτίμου. Ξεκινώντας ο Νέαρχος από τον Υδάσπη ποταμό, έπλευσε στις ακτές του Περσικού κόλπου και έφτασε στις εκβολές του Ευφράτη ποταμού στην Ινδία.

Αποκομμένος ο στόλος, χωρίς τρόφιμα και χωρίς την υποστήριξη του στρατού, περνώντας από άγνωστα μέρη και μετά από πολλές δυσκολίες κατόρθωσε να φτάσει στο Ευφράτη, χάρη στην ικανότητα του Νέαρχου που με πραότητα, αποφασιστικότατα και θάρρος ξεπέρασε τα εμπόδια και τη δεισιδαιμονία των ναυτών του που διογκώθηκε λόγω του άγνωστου του επιχειρήματος.

Η κάθοδος του Ινδού ποταμού από το στόλο του Μ. Αλεξάνδρου με το ναύαρχο Νέαρχο και το μεγάλο ταξίδι από τις εκβολές του Ινδού ποταμού μέχρι τον Περσικό Κόλπο αποτελούν μια απ’ τις μεγαλύτερες εποποιίες του Αρχαιοελληνικού Ναυτικού.

 Σύντομα θα ακολουθήσουν η εξερεύνηση των ακτών της Αραβίας και της Κασπίας, ενώ η Ανατολική Μεσόγειος γίνεται Ελληνική λίμνη προστατευμένη από τα καράβια των Πτολεμαίων και των Σελευκιδών[14].

13. ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΙ   ΧΡΟΝΟΙ

Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους η Κρήτη λόγω της γεωγραφικής της θέσης αποτελεί το σπουδαιότερο σημείο του τότε γνωστού κόσμου.

Οι Πτολεμαίοι, Ρωμαίοι, Σελευκιδείς, Μακεδόνες, αλλά γενικά όλα τα γνωστά τότε κράτη επιθυμούν καλές σχέσεις με τις πόλεις (Κράτη) της Κρήτης για  λόγους που τους εξασφάλιζαν σπουδαίους μισθοφόρους (κυρίως τοξότες), άνετη διακίνηση των προϊόντων, μέσω θάλασσας (από τους Κρήτες πειρατές), ελλιμενισμό πλοίων κ.λ.π.

Είναι μία από τις σπουδαιότερες περιόδους της  Κρήτης.

 14. ΡΩΜΑΙΟΚΡΑΤΙΑ

Η Ρώμη αποφάσισε να καταλάβει την Κρήτη στέλονοντας τον Μάρκο Αντώνιο το 74 π.χ. ως επικεφαλής στρατιωτικής δύναμης και στόλου. Οι Κρητικοί όμως, με αρχηγούς τους Λασθένη και Πανάρη, κατάφεραν να νικήσουν το Ρωμαϊκό στόλο στον κόλπο των Ματάλων και να αιχμαλωτίσουν την πλειοψηφία των Ρωμαίων στρατιωτών.

Ο Αντώνιος κατάφερε να αποφύγει την αιχμαλωσία και υπέγραψε συνθήκη με βαρείς όρους για τη Ρώμη, την οποία ωστόσο η Ρωμαϊκή Σύγκλητος δεν δέχτηκε και ετοίμασε νέα ισχυρότερη αποστολή για την κατάκτηση του νησιού. Οι Κρητικοί αντιστάθηκαν, αλλά δεν τα κατάφεραν. Νικήθηκαν και παραδόθηκαν[15] .

Η Κρήτη κατακτήθηκε από τους Ρωμαίους με αργηγό τους τον Κόιντο Καικίλιο Μέτελλο.

Τελευταία πόλη που κατακτήθηκε ήταν η Ιεράπυτνα το 67 π.Χ. Στον Μέτελλο, μετά την θριαμβευτική επιστροφή του στη Ρώμη, απονεμήθηκε ο τιμητικός τίτλος του «ΚΡΗΤΙΚΟΥ».

Έτσι μετά από μια ακόμη περίπου χιλιετία ελεύθερου πολιτικού βίου και μεγάλης ανάπτυξης η Κρήτη, το 67 μ.Χ., βρέθηκε κάτω από την ρωμαϊκή κυριαρχία αποτελώντας μια από τις ρωμαϊκές επαρχίες.

Κατά την περίοδο αυτή έχουμε την ένωση της Κρήτης με την Κυρηναϊκή σε μία ενιαία συγκλητική επαρχία.

Αρχική πρωτεύουσα του νησιού ήταν η Κνωσσός. Αργότερα ορίστηκε η Γόρτυνα.

Η δομή του πολιτεύματος δεν άλλαξε. Εξακολουθούν να υπάρχουν οι Κόσμοι, η Βουλή, με μεγάλη όμως μείωση της εξουσίας τους, μιά και το ρωμαϊκό σύστημα διακυβέρνησης των επαρχιών μπορεί να μην επέβαλε μεταβολή στο πολιτειακό σύστημα διακυβέρνησης και να δινόταν έτσι ένα είδος αυτονομίας, όμως οι σημαντικές αποφάσεις ήταν πάντα στην κρίση του Ρωμαίου διοικητή της επαρχίας. Από διάφορες επιγραφές γίνονται γνωστά τα ονόματα των Ρωμαίων που κυβέρνησαν το νησί.

 Αναφέρονται ο Ανθύπατος Όππιο Φλάμμα, ο Κέσσιος Κόρδος, ο Ανθύπατος Σίλων επί Ανδριανού, ο Σάβιος Κάριος, ο Οικουμένιος Δωσιθέου Ασκληπιόδοτος και άλλοι (επιγραφή των Ολουντίων τιμά τον τελευταίο).

Ο ντόπιος θρησκευτικός και πολιτιστικός βίος επιβίωσε. Παλιά έθιμα όπως τα συσσίτια, οι διάφορες παραδόσεις, οι μύθοι, οι λατρείες συνέχισαν να υπάρχουν.

Παλιότερες θεότητες, όπως Βριτόμαρτις, εξακολουθούν να τιμούνται. Στη Γόρτυνα υπήρχε ναός αφιερωμένος σε αιγύπτιους θεούς.

Ο χριστιανισμός διαδόθηκε στην Κρήτη αρκετά νωρίς. Η γρήγορη αυτή διάδοσή του, οφείλεται στα νέα στοιχεία που περιείχε η θρησκεία. Ο μεσσιανισμός ήταν η κυριότερη βάση της.

 Η ελπίδα για το σύντομο ερχομό του σωτήρα κατάφερε να ενώσει ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων, καταπιεσμένων, υπόδουλων, απόκληρων.

Δημιουργήθηκε έτσι ενιαία αντιστασιακή δράση απέναντι στο κυρίαρχο σύστημα και την κρατούσα αρχή.

Η κρίση της αρχαίας ιδεολογίας είχε προετοιμάσει την επιτυχία της νέας θρησκείας.

Οι πλατειές λαϊκές μάζες, ευρισκόμενες σε εξαιρετικά δύσκολη θέση, έβλεπαν στη νέα θρησκεία διέξοδο στις συνθήκες που επικρατούσαν.

Ο χριστιανισμός απευθυνόταν σε όλους, ανεξάρτητα από εθνική καταγωγή, κοινωνική θέση, φύλο και εμφανιζόταν ως κίνημα των καταπιεζομένων μαζών και των χωρίς δικαιώματα ανθρώπων, που η ρωμαϊκή αυτοκρατορία είχε υποτάξει.

Θεμελιωτής της νέας θρησκείας στο νησί ήταν ο Απόστολος Παύλος, που ήρθε δύο φορές και κήρυξε τη χριστιανική διδασκαλία.

 Τη δεύτερη φορά ο Απόστολος Παύλος ήλθε στην Κρήτη, το 61 μ.Χ., έμεινε στη Γόρτυνα, ορίζοντας ως πρώτο επίσκοπο στο νησί τον ΤΙΤΟ.

          Η Κρήτη γενικά κατά τη διάρκεια της Ρωμαϊκής κυριαρχίας, γνώρισε μια σημαντική ανάπτυξη σε όλα τα επίπεδα και ίσως γι’ αυτό οι Κρήτες, που διατηρούσαν πάντα το φιλελεύθερο πνεύμα τους, βοήθησαν με σώμα τοξοτών τους Ρωμαίους στην επιδρομή κατά των Γότθων, τόσο επί Δεκίου το 250 μ.Χ. όσο και επί Κλαυδίου το 270 μ.Χ.

15. Α΄ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

          Η περίοδος αυτή αποτελεί την μετεξέλιξη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στη Βυζαντινή.

Επί Κωνσταντίνου Μεγάλου (323-337 μ.Χ.) το Ρωμαϊκό κράτος διαιρέθηκε σε τέσσερα θέματα: της Ανατολής, της Ιλλυρίας, της Ιταλίας και της Γαλατίας.

 Η Κρήτη απετέλεσε τμήμα της διοίκησης της Μακεδονίας και ανήκε στο θέμα της Ιλλυρίας. Το 325 μ.Χ. ο Κωνσταντίνος διένειμε το Ρωμαϊκό κράτος στους τρεις γιούς του, Κωνσταντίνο Β΄, Κώνστα και Κωνστάντιο και στον ανηψιό του Δαλμάτιο που είχαν ανακηρυχθεί Καίσαρες.

Η Κρήτη συμπεριλήφθηκε στη διοίκηση της Γαλατίας με αρχηγό τον Κωνσταντίνο Β΄.

Στα χρόνια της αυτοκρατορίας τους οι εσωτερικές αντιθέσεις ήταν πολύ μεγάλες.

Οι καταχρήσεις, οι εκβιασμοί και η μεγάλη φορολογία προκαλούσαν την αγανάκτηση των λαϊκών τάξεων.

Το 534 μ.Χ. ενώ στην Κρήτη επικρατούσε γενική αναταραχή, ο στρατηγός του Ιουστινιανού Βελισάριος βρισκόταν σε εκστρατεία ενάντια των Βανδάλων της Αφρικής. Στη διαδρομή οι άνδρες του αρρώστησαν, σύμφωνα με τον Παπαρρηγόπουλο, από μουχλιασμένο ψωμί.

 Γι’ αυτό το λόγο επιβλήθηκε αναγκαστική επίταξη στο σιτάρι της Κρήτης.

Οι Κρητικοί δεν συμμορφώθηκαν με αυτή την απαίτηση, γι’ αυτό και τιμωρήθηκαν σύμφωνα με όσα γράφονται σε μεταγενέστερο έγγραφο.

Στο μεταξύ, στα χρόνια αυτά, νέος πολύ μεγαλύτερος κίνδυνος παρουσιάζεται, που απειλεί την Κρήτη. Εμφανίζονται στο προσκήνιο οι Άραβες.

Το 726 μ.Χ. ο Λέων Ισαυρος με διάταγμά του απαγορεύει την προσκύνηση των εικόνων, θεωρώντας την ειδωλολατρική εκδήλωση.

Το μέτρο χωρίζει τον λαό σε εικονομάχους και εικονολάτρες και τον κρατά διχασμένο για περισσότερο από έναν αιώνα. Στο μέτρο αντιδρούν ο Οικουμενικός Πατριάρχης και ο Πάπας, ο οποίος μάλιστα υποκινεί επανάσταση στην Ελλάδα.

Το 727 μ.Χ. Έλληνες και Κρητικοί με αρχηγούς τον Αγαλλιανό και τον Στέφανο, επαναστάτησαν και προσπάθησαν να επιβάλουν αυτοκράτορα τον Κοσμά, που κατά την παράδοση ήταν Κρητικός.

Ο Λέων όμως πέτυχε να τους συντρίψει, κατάφερε ισχυρό χτύπημα κατά της παπικής δικαιοδοσίας και κατόρθωσε να αποσπάσει από την εκκλησιαστική αρμοδιότητα του πάπα την Κρήτη, η οποία περιήλθε  στο Οικουμενικό Πατριαρχείο.

Στην επόμενη Οικουμενική Σύνοδο, επικυρώθηκε η πολιτική των Ισαύρων και αποφασίστηκε να καούν όλες οι εικόνες. Οι εικονολάτρες επαναστάτησαν και πάλι και ανάμεσά τους αναφέρεται και ο Κρητικός μοναχός Ανδρέας. Τελικώς επικράτησαν οι εικονολάτρες.

Το 820 μ.Χ. ανακηρύσσεται αυτοκράτορας του Βυζαντίου ο Μιχαήλ Β΄ ο Τραυλός.

 Η πολιτική που ακολούθησε προκαλούσε γενική δυσαρέσκεια και μεγάλη αναταραχή. Οι φόροι, η καταπίεση, οι εκκλησιαστικές έριδες και η αισχροκέρδεια είχαν ξεσηκώσει γενικότερο κλίμα αγανάκτησης.

16. ΑΡΑΒΟΚΡΑΤΙΑ

Την άνοιξη του 824 μ.Χ. (ως προς την ακριβή χρονολογία κατάληψης υπάρχουν αντικρουόμενες απόψεις. Άλλοι την τοποθετούν το 823 μ.Χ., άλλοι το 824 και άλλοι το 828 μ.Χ.) Άραβες μουσουλμάνοι, ερχόμενοι από την Ισπανία με αρχηγό τον Αβού Χάβεζ – Ομάρ Α΄ αποβιβάστηκαν στην Κρήτη.

Η αποβίβαση έγινε στον όρμο της Βιάννου ή Σύμης, κοντά στις εκβολές του Μπλάβου ποταμού. Οι Κρητικοί παρασυρόμενοι από την μακρόχρονη ειρηνική περίοδο, αλλά και τα γεγονότα που συνέβαιναν στην Κωνσταντινούπολη, δεν πρόβαλαν σχεδόν καμία αντίσταση.

 Πρέπει να τονιστεί ότι το νησί ήταν εντελώς άοπλο μιά και οι Βυζαντινοί από τον φόβο των συνεχών στάσεων λόγω της φορολογίας και των θρησκευτικών αντιθέσεων, είχαν αφοπλίσει τους κατοίκους και δεν τους παρείχαν στρατιωτική εκπαίδευση.

Οι Σαρακηνοί οχυρώθηκαν στο Ηράκλειο, έχτισαν το φρούριο, το οποίο περιέβαλαν με τάφρο, «Handax», και γι’ αυτό το λόγο ονομάστηκε και η πόλη του Ηρακλείου Χάνδακας.

Έχοντας ως ορμητήριο τον Χάνδακα, οι Άραβες κατέλαβαν σιγά σιγά όλες τις πόλεις της Κρήτης, μιας και η προβαλλόμενη αντίσταση ήταν μηδαμινή.

Μετά την πλήρη επικράτησή τους, κύριο μέλημα των Αράβων ήταν η διάδοση της Ισλαμικής θρησκείας.

 Τα χρονικά της εκκλησίας διέσωσαν τον θάνατο του Μητροπολίτη Κρήτης, Κυρίλλου Β΄. Την εποχή αυτή φαίνεται πως καταστράφηκε και ο ναός του Αγίου Τίτου.

Απ’ ό,τι αναφέρουν οι ιστορικοί, το νησί εξισλαμίζεται και οι κάτοικοι, Άραβες και Κρητικοί, ασχολούνται κυρίως με την πειρατία. Η Κρήτη γίνεται, όπως αναφέρεται,  άντρο πειρατών και ληστών.

Στοιχεία για την οργάνωση της πολιτείας δεν βρέθηκαν.

Μεγάλες απόπειρες για επανακατάληψη του νησιού από τους Βυζαντινούς, όπως του στρατηγού Βάρδα και αργότερα του Λογοθέτη του Θεόκτιστου, απέτυχαν.

Η Βασίλισσα Θεοδώρα απέτυχε. Νέα προσπάθεια με τον Βασίλειο τον Μακεδόνα απέτυχε.

 Μάλλον δε όπως αναφέρει ο ιστορικός, οι κάτοικοι του νησιού δεν βοηθούσαν.

Προφανώς είχαν την ανάμνηση της κακοδιοίκησης από το Βυζάντιο, ενώ τώρα είχαν προσαρμοστεί στην πειρατία και όλο το νησί είχε σχεδόν εξισλαμιστεί.

Κατά τη βασιλεία του Λέοντα ΣΤ΄ (886 - 912 μ.Χ.), ο βυζαντινός στόλος με επικεφαλής τον Ιμέριο απέτυχε. Το ίδιο και το 956 μ.Χ. με τον Κωνσταντίνο Γογγύλη.

Το 960 μ.Χ. εστάλη στην Κρήτη μεγάλη δύναμη με αρχηγό τον Νικηφόρο Φωκά.

 Για το σκοπό αυτό στάλθηκαν 2.000 μεγάλα πλοία, που ονομάζονταν «χελάνδια» και ήταν εφοδιασμένα με «υγρό πυρ», 1.000 ταχύπλοα σκάφη (δρόμωνες), 360 φορτηγά (καματηρά) με στρατιώτες από τη Θράκη, τη Μακεδονία, Σλάβους, πολλά τρόφιμα και πολιορκητικές μηχανές. Ο Νικηφόρος Φωκάς νίκησε τους Σαρακηνούς. Στις 7 Μαρτίου 961 μ.Χ., μετά από πολιορκία οκτώ μηνών κυριέυει την πόλη του Χάνδακα.

Η καταστροφή των Σαρακηνών στην Κρήτη είναι σχεδόν ολοκληρωτική, όπως επιβεβαιώνει ο ιστορικός Schlumberger.

Ο Άραβας ιστορικός Νοβαϊρί, κάνει λόγο για σφαγή 200.000 και άλλες τόσες χιλιάδες αιχμαλώτων γυναικοπαίδων που πουλήθηκαν στους δουλέμπορους, αλλά μάλλον πρόκειται περί υπερβολής.

Ο Νικηφόρος Φωκάς έχτισε νέο φρούριο κοντά στον Χάνδακα και το ονόμασε Τέμενος.

Κάλεσε από την Παφλαγονία τον ΝΙΚΩΝΑ, γνωστό ως «μετανοείτε», που εργάστηκε δραστήρια για να επαναφέρει στο νησί τη χριστιανική πίστη.

17. Β΄ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (961 - 1204 μ.Χ.)

          Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα επικράτησε στην Κρήτη πλήρης ηρεμία, ως την βασιλεία του Αλέξιου Κομνηνού, το 1091 μ.Χ. Την περίοδο αυτή, λόγω της κακοδιοίκησης και της μεγάλης φορολογίας, οι Κρητικοί με υποκίνηση του στρατηγού Καρύκη ξεσηκώθηκαν διώχνοντας τους στρατιωτικούς διοικητές και τους εισπράκτορες φόρων.

Ο Αλέξιος έστειλε τον Ιωάννη Δούκα για να καταπνίξει την επανάσταση. Ο Ιωάννης συνθηκολόγησε με τους επαναστάτες.

          Αργότερα επικράτησε κατά καιρούς αναταραχή και σημειώνονταν διαρκώς επαναστάσεις.

Ο  Κομνηνός Β΄ έστειλε τότε βυζαντινές αρχοντικές οικογένειες στο νησί, στις οποίες παραχώρησε μεγάλες εκτάσεις και προνόμια με αντάλλαγμα τη δική τους συμβολή στη διατήρηση της κυριαρχίας στην Κρήτη.

          Ένα αυτοκρατορικό χρυσόβουλο (έγγραφο) που εκδόθηκε το 1182 μ.Χ. και βρέθηκε σε χειρόγραφο στο Μοναστήρι της Γωνιάς Κισσάμου αναφέρει[16]:

          «Αλέξιος Κομνηνός και πορφυρογέννητος, βασιλεύς Κωνσταντινουπόλεως νέας Ρώμης και καθολικός διάδοχος των μακαρίων βασιλέων του Ιορδάνου και πάσης Αιγύπτου, Αραβίας, Φρυγίας, Μεσοποταμίας και του Ευξείνου Πόντου και έως εις τας βρεττανικάς νήσους, Ευρώπης και πάσης Αρμενίας, Κιλικίας, Ελλάδος και πάσης οικουμένης, από την ανατολήν έως την Δύσιν και από Βορρά εις Νότον. Βοηθός του Παναγίου Τάφου του Σωτήρα Χριστού και του τιμίου και ζωοποιού Σταυρού και των ετέρων αγίων τόπων της Ιερουσαλήμ, υπέρμαχος των πιστών και ορθοδόξων Χριστιανών και ρεφερανδάριος δι’ αυτούς προς την αγίαν ορθόδοξον ημών πίστιν.

          Δια της εξουσίας ταύτης γράφομεν προς εσάς τους κατοίκους της Κρήτης, όπου ωσάν άφρονες και λωλοί, οπού ιδία σας θελήσει γίνεσθε, καθώς και οι παρέμπροσθέν σας, όπου εκατοίκουν εις αυτό το νησί πιστοί και άπιστοι εγείνατε απειθείς της ημών βασιλείας και αφανιστήκατε από τον κραταιόν στρατηγόν Βελισσάριον, από τον πρώην ημών αγιώτατον βασιλέα μεγάλον Ιουστινιανόν, και πάλιν από τον κραταιόν Φωκά και μετέπειτα από τον ανδρειωμένον και δυνατόν εις τους πολέμους Βάρδαν τον Θαλασσινόν, Πατρίκιον και επίτροπον ορθοδόξου βασιλέως Ρωμανού του Αργυροπούλου, και τούτο όλον εγένετο δια την παράβασιν και αποστασίαν, καθώς και εσείς τώρα κάνετε και γίνεσθε απειθείς της ημών βασιλείας, κυριεύοντες το νησί της Κρήτης, όπου δεν δίδετε βασιλικά δοσίματα και του κριτάς και επιτρόπους της ημών βασιλείας δεν δέχεσθε, αλλά με πολλήν εντροπήν και κατεφρόνεσιν εις ημάς τους αποστέλλετε.

          Δια τούτο με βουλήν Συνοδικήν των Παναγιωτάτων Πατριαρχών και ετέρων Αρχιερέων και με γνώμην ολονών των Αρχόντων της βασιλικής Βουλής δια τον τέλειον και ακατάκριτόν σας αφανισμόν, ολονών όπου κατοικείτε εις το νησί της Κρήτης, γυναικών και παιδιών και πραγμάτων σας, πέμπομεν ένα μέρος μικρόν από τας δυνάμεις του βασιλείου ημών, ήγουν κάτεργα Ρ΄ και ξεχωριστά το κάτεργον το βασιλικόν, όπου με αυτό στέλνω δια βασιλέα και επίτροπόν μας τον μυριοπόθητο και φίλτατόν μου υιόν Ισαάκιον, ομού με τους παρόντας ιβ΄ γενεών Άρχοντας της ημών Βασιλείας και Βουλής, με τέλος αποφασιστικόν δια την εξολόθρευσιν και αφανισμόν σας, ανδρών και γυναικών και παιδίων, και όπου ακόμη ούτε σεις, ούτε οι πρώτοι σας, ούτε είδατέ την ούτε ηκούσατέ της και όλους σας θέλω μαζώξει δια να παιδευθήτε με τυραννισμούς και σκληρούς θανάτους και κατά κράτος, χαλασμούς, ωσάν ατοί σας αιτία δια την αμετρόν σας εξωφρένειαν. Ταύτα όλα σας γράφω, και ευθέως όπου εγγίξωσι τα κάτεργα θέλετε υπάρξει να προσκυνήσετε και υποταχθήτε, θέλετε έχει παραμικράν συμπάθειαν, ειδέ και κάμετε αλλέως, θέλετε αφανισθή κατά κράτος με απόφασιν της παρούσης Βουλής, όπου είναι αμετασάλευτος:

†  Ο εν Χριστώ βασιλεύς περιπόθητος

υιός και ημέτερος επίτροπος

 Ισαάκιος

†  Καγώ ο πατήρ αυτού Αλέξιος, έτι δε

 και οι εμοί ιβ΄ αρχοντόπουλοι».

          Οι οικογένειες αυτές, που σύμφωνα με το έγγγραφο   στάλθηκαν στο νησί, πήραν με αυτοκρατορικά διατάγματα μεγάλες εκτάσεις και φρόντιζαν για την υπακοή των κατοίκων στους Βυζαντινούς. Τα ονόματά τους είναι τα εξής:

          Οι οικογένειες του Ιωάννη Φωκά, του Φίλιππου Γαβαλά, του Μαρίνου Σκορδύλη, του Θωμά Αρχολέου, του Ευσταθίου Χορτάτζη, του Λέοντα Μουσούρου, του Κωνσταντίνου Βαρούχα, του Ανδρέα Μελισσινού, του Λουκά Λίθινου, του Νικηφόρου Αργυρόπουλου, του Δημητρίου Βλαστού και του Ματθαίου Καλαφάτη (ή Καφφάτη).

          Τόσο στην πρώτη όσο και στη δεύτερη βυζαντινή περίοδο παρατηρείται στην Κρήτη άνθιση της τέχνης, κυρίως της αρχιτεκτονικής με την οικοδόμηση εκκλησιών, όσο και την εσωτερική διακόσμηση, με εικόνες και τοιχογραφίες.

 Η ποίηση και η μουσική δεν είναι πλέον ξεχωριστές εκφράσεις τέχνης που η καθεμιά ακολουθεί τον δικό της δρόμο.

Τώρα πλέον υπάρχει ένα βασικό αντικείμενο προς το οποίο στρέφονται, και που με το δικό της ξεχωριστο ρόλο η καθεμιά συνδέεται με τις υπόλοιπες στο στόχο της λατρείας του θεού και της εξύμνησης της παρουσίας του.

18. ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑ

          Μετά την τέταρτη σταυροφορία οι αρχηγοί Βονιφάτιος, Βαλδουίνος και Ερρίκος Δάνδολος έδωσαν αρχικά την Κρήτη στην Γένοβα, η οποία αργότερα πούλησε την Κρήτη ξανά στους Ενετούς έναντι χιλίων αργυρών μάρκων, κατ’ άλλους δέκα χιλιάδες ή και χιλίων χρυσών.

          Ο ιστορικός παραθέτει τη συνθήκη αυτή:

          «Εν έτει του Σωτήρος ημών ενσαρκώσεως 1204 (MCCIV). Επί Ιννοκεντίου Γ΄, Πάπα Ρώμης.

Ημείς Βονιφάτιος, Μαρκήσιος Μοντεφερράτου, δίδομεν οικειοθελώς, παραχωρούμεν, παραιτούμεν κλπ., άπαντα τα δικαιώματα και τας δικαιοδοσίας ημών και παν ό,τι ήθελεν ανήκει εις ημάς και τους διαδόχους ημών εφ’ απάσης της νήσου Κρήτης εις τους Μάρκον Σανούδον και τον εκ Βερόνης Ραβάνην αντιπροσώπους του τε ΓαληνοτάτουΕρρίκου Δανδόλου Δόγου της Ενετίας …..» [17].

Οι Ενετοί χώρισαν το νησί, το οποίο ονόμασαν «Κάντια», σε φέουδα και η επαρχία Μεραμπέλλου δόθηκε στους εποίκους από τη συνοικία του Αγίου Μάρκου.

 Οι Ενετοί κυβέρνησαν φεουδαρχικά. Πολλές εξεγέρσεις καταγράφονται για πολλούς λόγους.

Πρώτα από τους Κρητικούς εναντίον των φεουδαρχών και κατόπιν φεουδάρχες και Κρητικοί εναντίον της κεντρικής διοίκησης της Βενετίας.

Οι εξεγέρσεις των Κρητικών ήταν πολλές και διαρκείς, καταγράφονται  κυρίως με τά ονόματα των Βυζαντινών, κάτι που αφήνει υποψίες και κάποιοι έχουν την άποψη ότι οι Ενετοί αφαιρούσαν προνόμια από αυτούς και γι’ αυτό εξεγείροντο. 

1.        Η «Επανάσταση των Αγιοστεφανιτών» το 1211 μ.Χ.

2.        Η «Επανάσταση των Μελισσηνών» το 1223 μ.Χ.

3.        Η «Επανάσταση των δύο Συβρίτων», περί το 1230 μ.Χ.

4.        Η «Επανάσταση των Χορτάτσηδων», 1272 – 1279 μ.Χ.

5.        Η «Επανάσταση του Καλλέργη», το 1284 μ.Χ.

6.        Η «Επανάσταση του Βάρδα Καλλέργη», το 1333 μ.Χ.

7.        Η «Επανάσταση του Λέοντα Καλλέργη», το 1341 μ.Χ.

8.        Αποστασία των Βενετών αποίκων, ανακήρυξη της Κρήτης ως Αυτόνομης Δημοκρατίας με την ονομασία Δημοκρατία του Αγίου Τίτου: το 1362 μ.Χ συνέρχονται οι φεουδάρχες και αποφασίζουν να μην υπακούουν πλέον στην Βενετία.

Αιτία είναι η επιβολή φόρων από την κεντρική διοίκηση. Σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα η στάση επικρατεί σε ολόκληρο το νησί μια και τα κατάφερε να πάρει με το μέρος της όλο τον ντόπιο πληθυσμό. Εκλέχτηκαν τριάντα πέντε άτομα για την συγκρότηση συντακτικού σώματος. Συνέταξαν το ψήφισμα που εξέφραζε την καινούρια αυτόνομη δημοκρατία και έντεκα μέλη αποτελούσαν την εκτελεστική επιτροπή.

Από τα έντεκα μέλη ο ένας ήταν ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας της Κρήτης, που πήρε τον τίτλο του Δούκα, και δέκα Σύμβουλοι. Από βενετικά αρχεία πληροφορούμαστε τα ονόματα των συντακτών, αλλά και το κείμενο του ψηφίσματος. Παραθέτουμε μόνο το κείμενο του ψηφίσματος, το οποίο αποτελείται από έξι άρθρα:

«Στο όνομα του Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού. Έτος Κυρίου 1362, Ιανουάριος μήνας, ημέρα Πέμπτη. Στον Χάνδακα της Κρήτης.

Επειδή με κοινή επιθυμία και βοήθεια του συνόλου των τιμαριούχων των κληρικών και λαϊκών του νησιού, καταργήθηκε για πάντα η κυριαρχία της Βενετικής πολιτείας πάνω σ’ αυτό το νησί και επειδή την ήδη καταργηθείσα κυβέρνηση πρέπει να διαδεχθεί άλλη νόμιμη, για την ασφάλεια του νησιού και την ευημερία των κατοίκων, γι’ αυτό το Ανώτερο Συμβούλιο, αφού ήλθε σε σύσκεψη, αποφάσισε τα ακόλουθα:

1.                    Το νησί της Κρήτης μαζί με όλες τις πόλεις και τα φρούρια, τις λαϊκές και εκκλησιαστικές εκτάσεις, κηρύσσεται από σήμερα αυτόνομος πολιτεία χωρίς επικυριαρχία, ανεξάρτητη, κάτω από την προστασία του Αγίου και θαυματουργού Τίτου, αποστόλου και προστάτη του νησιού.

2.                    Κύρια θρησκεία της γαληνότατης Κρητικής πολιτείας, από δω και στο εξής είναι η θρησκεία των ντόπιων.

3.                    Γι’ αυτό από δω και στο εξής καταργείται η σημαία της Βενετικής πολιτείας και δεν θα αναρτάται σε κανένα σημείο του νησιού. Εθνική σημαία θα είναι αυτή του Αγ. Τίτου, το μόνο επίσημο και σεβαστό σύμβολο της νέας αυτόνομης πολιτείας.

4.                    Μέχρι νεώτερης απόφασης η ηγεμονική εκπροσώπηση της Κρητικής πολιτείας ανατίθεται από όλη την σύγκλητο στον ένδοξο και συνετό Μαρίνο Γαρδένικο, δούκα, και στους εκλαμπρότατους δέκα ευγενείς. Σ’ αυτούς θα απονέμουν την αρμόζουσα ευλάβεια, πίστη και υπακοή, όλοι αδιάκριτα οι υπήκοοι της πολιτείας.

5.                    Ο αναφερόμενος δούκας με τους συμβούλους του θα δώσουν στην σύγκλητο σχέδιο κυβερνητικού οργανισμού.

6.                    Θα θεωρούνται προδότες της Κρητικής πολιτείας και σαν τέτιοι θα τιμωρούνται με θάνατο:

Α. Όσοι, είτε με λόγια είτε με έργα, άμεσα ή έμμεσα θα εναντιώνονται στις διατάξεις αυτού του ψηφίσματος και σ’ αυτά που θα δημοσιευτούν προσεχώς από την ανώτατη αρχή.

Β. Όσοι είτε άμεσα είτε έμμεσα προτείνουν ειρήνη με την Βενετική πολιτεία ή συμβιβασμούς που μπορεί να προσβάλλουν καθ’ ολοκληρίαν ή εν μέρει την αυτονομία και πλήρη ανεξαρτησία της γαληνοτάτης Κρητικής πολιτείας.

Δόξα, τιμή και προσκύνηση στον θαυματουργό Τίτο, προστάτη της αυτόνομης πολιτείας μας και του νησιού της Κρήτης».

Η εκ νέου κατάληψη της Κρήτης από τους Βενετούς επιχειρήθηκε στις 10 Απριλίου 1364 μ.Χ με επικεφαλής τον Δαλβέρμη. Σαν σημείο αποβίβασης επιλέγει την τοποθεσία στον Αλμυρό ποταμό, στο ίδιο σημείο που το 960 ο Νικηφόρος Φωκάς είχε αποβιβάσει τα βυζαντινά στρατεύματα. Η οπλική ανωτερότητα των Βενετών υπερίσχυσε και η πόλη του Χάνδακα παραδόθηκε.

Το 1364 μ.Χ. δημοσιεύτηκε στην Κρήτη βενετικό διάταγμα, με το οποίο δινόταν η ελευθερία στους κατοίκους, ενώ όσοι είχαν φύγει από το νησί είχαν δικαίωμα μέσα σε τρεις μήνες να επανέλθουν και να δηλώσουν πίστη στη νέα εξουσία.

Ο κύριος όγκος του στρατού αποχώρησε, αλλά ταυτόχρονα άρχισαν νέες κινήσεις κατά της βενετικής εξουσίας και συνεχίστηκαν μέχρι το 1366. Και αυτές οι επαναστάσεις συνετρίβησαν.

Επακολούθησε η φυσική εξόντωση των αρχηγών, ενώ το ηθικό και η ψυχολογία της πλειοψηφίας του Κρητικού πληθυσμού λόγω της καταστροφής, της πείνας και των διώξεων, βρέθηκε σε πολύ χαμηλά επίπεδα, πράγμα που είχε την επίδρασή του στην φυσιολογική ηρεμία που ακολούθησε.

9. Ύστερα από εκατό περίπου χρόνια ξεσπά η «Επανάσταση του Σήφη Βλαστού», το 1453 μ.Χ.

10. Η «Εξέγερση του Καντανολέοντα ή Λισσογεώργη», το 1527 μ.Χ.

      Καταγράφτηκαν και άλλες μικρότερες εξεγέρσεις.

Οι Τούρκοι έχουν αρχίσει να κατακτούν το ένα μετά το άλλο τα Ελληνικά εδάφη. Οι Ενετοί κρατούν τα κάστρα Ναυπλίου και Μονεμβασιάς. Το 1540 μ.Χ. τελικά υποκύπτουν και τα παραδίνουν στους Τούρκους.

Η παράδοση της πόλης του Ναυπλίου έγινε στις 21.11.1540 και τότε με συμφωνία δόθηκε η δυνατότητα σε όσους κατοίκους ήθελαν να μεταναστεύσουν ελεύθερα από το Ναύπλιο στην Κρήτη. Η Ενετική Δημοκρατία παραχώρησε εκτάσεις στους νέους κατοίκους στο Οροπέδιο του Λασιθίου, στην πεδιάδα της Μεσσαράς και λίγα στην επαρχία Μεραμπέλλου.

Αλλά και η πτώση της Κρήτης, όπως διαφαινόταν, δεν ήταν μακριά και το 1645 μ.Χ. οι Τούρκοι αποβιβάζονται στο νησί.

Την αφορμή έδωσαν πέντε η επτά μαλτέζικα πλοία (Ιωαννίτες ιππότες) που στα παράλια της νότιας Κρήτης συνέλαβαν τούρκικα πλοία με προσκυνητές από την Μέκκα.

Οι Τούρκοι αποβιβάστηκαν στη δυτική Κρήτη (κοντά στο μοναστήρι της γωνιάς) με περίπου 45.000 στρατιώτες στις 23 Ιουνίου 1645. Πολιόρκησαν και κατέλαβαν το φρούριο των Χανίων.

 Το Ρέθυμνο πολιορκείται τον επόμενο χρόνο (καλοκαίρι του 1846) και παραδίδεται .

 Ο κύριος στόχος όμως ήταν η πρωτεύουσα, ο Χάνδακας. Το 1647 μ.Χ. ξεκίνησε η πολιορκία του, η οποία κράτησε είκοσι δύο ολόκληρα χρόνια. Είναι η μεγαλύτερη πολιορκία πού καταγράφεται στην παγκόσμια ιστορία.

Τουρκικές ιστορικές πηγές κάνουν λόγο για 150.000 νεκρούς μουσουλμάνους και 40.000 χριστιανούς.

Ο μεγάλος αριθμός των μουσουλμάνων νεκρών ίσως να μην ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.

Πιθανώς να οφείλεται στην πρόθεση των Τούρκων να παρουσιάσουν μεγάλο αριθμό μαρτύρων του «ιερού» τους αυτού πολέμου.

Ο Χάνδακας έπεσε μετά από προδοσία ενός Ενετού αξιωματικού, ο οποίος υπέδειξε στους Τούρκους τα αδύνατα σημεία του Κάστρου.

  Ο Μοροζίνης παρέδοσε τον Χάνδακα στις 27.09.1669 και το έτος αυτό σήμανε το τέλος της βενετικής κατάκτησης που κράτησε περίπου πέντε αιώνες. Η Σπιναλόνκα  παραδόθηκε πολύ αργότερα το 1714 μ.Χ.

Όπως βλέπουμε οι Κρήτες με μεγάλα και μικρά κινήματα προσπάθησαν να ξανακερδίσουν την αυτονομία τους και ποτέ δεν συμπάθησαν τον ξένο δυνάστη, όπως θα συμβεί και αργότερα με τους Τούρκους.

 Εξαίρεση στον κανόνα αυτό αποτελεί η περίοδος της Ρωμαιοκρατίας, ίσως επειδή υπήρχε μια μορφή αυτονομίας.

 Όπως και να χουν όμως τα πράγματα, η πολιτιστική επαφή με την Βενετία, επηρέασε το νησί της Κρήτης και είχε ως αποτέλεσμα την μεγάλη άνθιση της Κρητικής λογοτεχνίας.

Προσωπικότητες του 15^ου αιώνα είναι ο Ιωσήφ Βρυένιος, Μάρκος Μουσούρος, Μελέτιος Βλαστός, Μελέτιος Πηγάς, Κύριλλος Λούκαρης κ.ά.

Ο Χορτάτζης είναι ο δημιουργός της μεγαλύτερης κρητικής κομωδίας, του «Κουτσούρμπου» ενώ σημαντικότερη από τις τραγωδίες του είναι η «Ερωφίλη». Ακολουθεί ο Στάθης, ενώ στα τέλη της Ενετικής κατοχής τοποθετείται ο Φορτουνάτος.

Σημαντικό έργο της εποχής εκείνης είναι ο «Ερωτόκριτος» του Βιτσέντζου Κορνάρου που αποτελείται από δέκα χιλιάδες στίχους.

Εξέχουσα προσωπικότητα ήταν ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, ο επονομαζόμενος El Greco.

Στα έργα του υπέγραφε πάντα Ελληνικά ως «Δομένικος Θεοτοκόπουλος Κρης εποίησε» ή ως «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος εποίει». Γεννήθηκε στο Φόδελε το 1541.

19. ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ

Η Κρήτη μετά την κατάκτησή της μετατράπηκε σε βιλαέτι της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Χωρίστηκε σε τέσσερις διοικητικές περιφέρειες που ήταν οι ακόλουθες:

Το Μεγαλόκαστρο, το Ρέθυμνο, τα Χανιά και η Σητεία.

          Ο διοικητής του νησιού ήταν πάντοτε βεζύρης και είχε έδρα του το Ηράκλειο.

          Οι Τούρκοι διοικητές επέβαλλαν στην Κρήτη δύο ειδών φόρους. Τον κεφαλικό φόρο («τζιζιγιέ») και τον φόρο ιδιοκτησίας («χαράτς»).

          Ο πληθυσμός του νησιού την εποχή των Ενετών έφτανε περίπου τις 260.000. Το 1705 μ.Χ. ο περιηγητής Ολιβιέ αναφέρει 240.000. Σύμφωνα πάντα με πληροφορίες των περιηγητών, το 1739 μ.Χ. το νησί αριθμούσε 300.000 κατοίκους, από τους οποίους οι 200.000 ήταν Έλληνες. Το 1797 μ.Χ. ο πληθυσμός ανέβηκε στις 350.000, εκ των οποίων 200.000 Έλληνες και 150.000 Τούρκοι [18].

          Στο χώρο της τέχνης και της ζωγραφικής παρουσιάζεται μια μικρή σχετικά καλλιτεχνική δραστηριότητα.

          Ως προς τον τομέα της παιδείας, σχολεία δεν υπήρχαν.

          Η έννοια της δικαιοσύνης, τόσο στην ερμηνεία της όσο και στην απονομή της, ουσιαστικά δεν υπήρξε ποτέ. Ανώτατοι δικαστές ήταν ο Μουφτής και ο Καδής.

          Οι Κρητικοί διατήρησαν τις περιουσίες τους πληρώνοντας τους δυσβάσταχτους φόρους. Στους Τούρκους επίληδες δόθηκαν κλήροι.

          Το φιλελεύθερο πνεύμα των Κρητικών τους σπρώχνει για άλλη μια φορά στον δρόμο της επανάστασης.

Το 1771 μ.Χ. ξεκίνησε το κίνημα του Δασκαλογιάννη με αιτία την άρνηση των Σφακιανών να πληρώσουν τον κεφαλικό φόρο στους Τούρκους διώχνοντας με άγριο τρόπο τον αρμόδιο Τούρκο εισπράκτορα. Στην συνέχεια επιτίθενται κατά των Τούρκων και αρπάζουν τις περιουσίες τους.

 Οι Τούρκοι για να αντιμετωπίσουν την επανάσταση του Δασκαλογιάννη συγκρότησαν στρατό με 15.000 άνδρες.

 Μετά από συνεχείς αποτυχίες των επαναστατών υπογράφτηκε συνθήκη με δυσμενείς προς αυτούς όρους (τους όρους της συνθήκης τους γνωρίζουμε από ένα έγγραφο που απευθύνεται στον Μουφτή του Χάνδακα).

Ο Δασκαλογιάννης μετά την υπόσχεση των Τούρκων ότι θα του χαρίσουν τη ζωή παραδίδεται, αλλά φυλακίστηκε και στις 17 Ιουλίου 1771 τον έγδαραν ζωντανό ή τον κρέμασαν, όπως αναφέρει η παράδοση. Οι σύντροφοί του είχαν την ίδια τύχη.

Η ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΚΡΗΤΙΚΟΙ:

 Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται η Φιλική Εταιρία θεωρούσε την επανάσταση στην Κρήτη δεδομένη, έτσι ώστε να μη φροντίσει ιδιαίτερα για το νησί αυτό.

Κρήτες μυημένοι στη Φιλική Εταιρία ήταν οι:

Εμμανουήλ Βερνάρδος – διπλωματικός υπάλληλος και χιλίαρχος στο Ιάσιο. Με το πρόσχημα ότι θα φέρει συνδρομή στο σχολείο των Σφακίων ήρθε σε μυστικές συνεννοήσεις με καπετάνιους, προκειμένου να μυηθούν στη Φιλική Εταιρία.

Χρίστος Πετρούλης – πλοιοκτήτης.

Ο Ηγούμενος της μονής Πρεβέλης, Μελχισεδέκ Τσουδερός (Καλλέργης).

Ο Επίσκοπος Κισσάμου και Σελίνου Μελχισεδέκ (Δεσποτάκης), από τον οποίο μυήθηκε ο δάσκαλος Καλλίνικος Σαρπάκης, ο κτηματίας Γεώργιος Γερακάρης, ο κτηματίας Γεώργιος Μπενής ή Κριάρης.

Από τα Σφακιά ο Μανουσοσήφης και Παπαδοπετράκης.

Ο γιατρός από το Ρέθυμνο Ιωάννης Λευθεραίος.

Ο δάσκαλος Γ. Βάος.

Ο Νικόλαος Ρενιέρης.

Ο Ηγούμενος της Μονής Γωνιάς Παρθένιος Ραπτάνης.

Ο Μητροπολίτης Ηρακλείου Γεράσιμος Παρδάλης.

Αυτοί είναι μερικοί από τους χιλιάδες Κρητικούς που ασπάστηκαν τα κηρύγματα της Φιλικής Εταιρίας και αφιέρωσαν τη ζωή τους σε αυτά.

Επαναστάσεις καταγράφονται το 1821 και το 1823 μ.Χ.

Από το 1826 άρχισε να εφαρμόζεται στην Κρήτη η τακτική του κλεφτοπόλεμου. Έχουμε σχεδόν καθημερινές συγκρούσεις Μουσουλμάνων και Κρητικών, κυρίως από χαϊνηδες όπως ονόμασαν οι τούρκοι κατακτητές τους κρητικούς πολεμιστές οι οποίοι εκπροσωπούσαν την ένοπλη αντίσταση.

Δεν ήταν οργανωμένοι αλλά ο καθένας για διάφορους λόγους «μαδάρωνε», όπως λέγανε, και σε μικρές ομάδες η μεμονωμένα, πολεμούσαν τον κατακτητή. 

Η Κρήτη παραχωρήθηκε το 1831 μ.Χ. από το Σουλτάνο στον αντιβασιλέα της Αιγύπτου Μωχάμετ Άλυ, ως αντάλλαγμα για τις υπηρεσίες που του είχε προσφέρει κατά την επανάσταση το 1821. Το νησί βρέθηκε κάτω από την κυριαρχία της Αιγύπτου.

Μετά όμως από επανάσταση το 1840, με συμμετοχή και του Αγγλικού ναυτικού, που κατέλαβε αιγυπτιακά πλοία στην περιοχή της Μεσογείου, οι Αιγύπτιοι υπογράφουν συμβάσεις, μία στις 27.11.1840 και μία στις 01.06.1841 και παραδίδουν και πάλι την εξουσία της Κρήτης στην Οθωμανική αυτοκρατορία.

Η απογραφή του 1858, επί εποχής του Δελή Πασά, μας δίνει τα ακόλουθα στοιχεία:

1857 – 1858. Γενική καταμέτρηση

Εβγήκαν οι Χριστιανοί από μιας ώρας παιδί

Και γέρων έως ότου να ζεί, ονόματα   :                  215.863

Εβγήκαν Οθωμανοί         :                                       62.138

Εβγήκαν ισραηλίται         :                                           907

Σύνολον                :                                               278.908

Αυτόν τον αριθμό περίπου μας δίνει και ο Έλληνας πρόξενος στα Χανιά Ν. Σακόπουλος, τις παραμονές της επανάστασης του 1866.

Στις 21 Αυγούστου 1866 κηρύσσεται επίσημα η μεγάλη Κρητική Επανάσταση, που θα διαρκέσει μέχρι το 1869. Τα σχετικά ψηφίσματα παραδόθηκαν στους προξένους στα Χανιά στις 27 του ίδιου μήνα. Μόνιμο σύνθημα από την αρχή μέχρι το τέλος του αγώνα ήταν: «Ελευθερία ή Θάνατος».

Οι πληγές της Κρήτης, όπως μας λέει ο Παντελής Πρεβελάκης στα διηγήματά του, ήταν:

1. Οι Τουρκοκρητικοί:

Eξισλαμισμένοι χριστιανοί. Οι Κρητικοί τους αποκαλούσαν «προσκυνημένους» ή «ξεβαφτισμένους». Πολλοί  είχαν  ενταχθεί  στον  τουρκικό στρατό  και  αποτελούσαν  επίλεκτο  μέρος  του. Χαρακτηρίζονται-σκληρότεροι-των-κατακτητών.                                                                                                  2.Οι φρόνιμοι

Eκείνοι στους οποίους είχαν απονεμηθεί κάποια προνόμια και είχαν διασυνδέσεις με την Οθωμανική εξουσία.

Το Νοέμβρη του 1866 έγινε το ολοκαύτωμα της Μονής Αρκαδίου, ιστορικό γεγονός που έδωσε νέα τροπή στην τύχη του αγώνα στο διεθνές διπλωματικό πεδίο. Μνημόσυνα για τους νεκρούς που χάθηκαν τελέστηκαν στην Αθήνα, στη Σερβία, στη Ρουμανία, στη Ρωσία.

Το φιλοκρητικό αυτό ρεύμα εκδηλώθηκε με τη συγκρότηση φιλοκρητικών επιτροπών, συγκέντρωση και αποστολή χρημάτων, με την κάθοδο νέων εθελοντών στη Μεγαλόνησο και δημοσιεύματα στις ευρωπαϊκές εφημερίδες.

Ο αυτοκράτορας της Ρωσίας και ο Μητροπολίτης της Μόσχας έκαναν έρανο υπέρ του Κρητικού λαού.

Σημαντικές οι δύο επιστολές του Βίκτωρος Ουγκώ, που γράφτηκαν στις 14 Δεκεμβρίου 1866 και 24 Φεβρουαρίου ή 8 Μαρτίου 1867. Ο Βίκτωρ Ουγκώ συγκεκριμένα αναφέρει:

 «Η ηρωική μονή, η δίκην φρουρίου αγωνιζομένη αποθνήσκει ως ηφαίστιον. Τα Ψαρά δεν είναι επικώτερα, το Μεσολόγγι δεν είναι υψηλότερον …».

Η παρισινή εφημερίδα “Illustration”, οι «Καιροί» του Λονδίνου και η «Κλειώ» της Τεργέστης αφιέρωσαν άρθρα τους στη θυσία αυτή. Ο Αμερικανός Μπίτσερ έγραψε:

 «Οφείλομεν εις το Έθνος αυτό τοσαύτα, όσα δεν δυνάμεθα ουδέποτε να αποτίσωμε» και ο Μάξ Γουελ : «Οι αιώνες συνηγορούν υπέρ του αγώνος των Ελλήνων».

 Εκείνος όμως που ξεχώρισε ήταν ο Samuel Gridley Howe, ο οποίος είχε έρθει να προσφέρει τις υπηρεσίες του σαν εθελοντής και γιατρός. Κατά την Κρητική Επανάσταση έκανε περιοδίες στην Αμερική, έδινε διαλέξεις και διενεργούσε εράνους υπέρ των αγωνιζομένων για την ελευθερία Κρητικών.

Ο πόλεμος εξακολουθεί να μαίνεται και υπάρχει διαρκής αναταραχή στο νησί και το 1867 στις 20 του Σεπτέμβρη, ο βεζύρης Ααλή Πασάς μαζί με τον Μητροπολίτη Κρήτης Διονύσιο και τον Κωστή Αδοσίδη έρχονται στην Κρήτη.

Η άφιξή του στο νησί προκάλεσε μεγάλη έκπληξη, τόσο στον Κρητικό λαό όσο και τους Οθωμανούς.

 Η κίνησή του ήταν μάλλον διπλωματική. Έφερε μεγάλες ποσότητες χρημάτων και εξέδοσε προκήρυξη καλώντας το λαό να εκλέξει τέσσερεις αντιπροσώπους, Οθωμανούς και Χριστιανούς, οι οποίοι θα συζητούσαν μαζί του.

 Επέτρεψε να κυκλοφορούν ελεύθεροι στις πόλεις ένοπλοι επαναστάτες, απέλυσε τους κρατούμενους και τους αιχμαλώτους, μοίρασε χρηματικά βοηθήματα στους φτωχούς προσπαθώντας έτσι να κρατήσει την Κρήτη.

 Αλλά πλέον δεν ηταν δυνατόν να σταματήσει τα πράγματα που όδευαν προς την απελευθέρωση και την αυτονομία του νησιού. Οι επαναστάσεις και ο κλεφτοπόλεμος είναι συνεχείς,σε ολο το νησί.

Τελικά, το 1897, οι στόλοι της Βρετανίας, της Γαλλίας, της Ρωσίας και της Ιταλίας εισέβαλαν στην Κρήτη και έβαλαν τέλος στην Οθωμανική κυριαρχία, μετά την δολοφονία του Βρετανού πρόξενου στα Χανιά και  προξενικών φρουρών από τους Τούρκους.

Το νησί ανακυρήχθηκε ανεξάρτητο κράτος με το όνομα «Κρητική Πολιτεία»,  ύστερα από 1964 χρόνια κατοχής από αυτοκρατορίες, με εξαίρεση την διετή αυτονόμηση του νησιού επι Ενετών.

Στις 23/10/1905 ο Βενιζέλος κάνει την επανάσταση του  Θερίσσου με πρώτο σύνθημα την ένωση  της Κρήτης με την Ελλάδα.

Το 1913μ.Χ. η Κρήτη ενώνεται με την Ελλάδα.

Σημαντικές μορφές του Κρητικού αγώνα κατά των Τούρκων ήταν οι: Ιωάννης Δασκαλογιάννης, Ιωάννης Ζυμπρακάκης, Μιχαήλ Κόρακας, Ηγούμενος Αρκαδίου Γαβριήλ είναι μερικά από τα ονόματα των εκατοντάδων καπεταναίων και χιλιάδων αγωνιστών που θυσιάστηκαν για την ελευθερία της Κρήτης.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

20. ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ (Μουρνιές Χανίων, 23 Αυγούστου 1864 – Παρίσι, 18 Μαρτίου 1936):

Υπήρξε ο πιο σημαντικός πολιτικός της νεωτέρης Ελλάδας. Πρωταγωνίστησε στην αυτονομία της Κρητικής Πολιτείας και την οριστική ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, συνέβαλε στην απελευθέρωση της Μακεδονίας, στην είσοδο της Ελλάδας στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και στην οργάνωση της χώρας στα πρότυπα αστικού κράτους διατελώντας πάρα πολλές φορές πρωθυπουργός.

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ (18 Φεβρουαρίου 1883 - 26 Οκτωβρίου 1957):

Ηταν  μυθιστοριογράφος, ποιητής και θεατρικός συγγραφέας. Πιθανότατα ο σημαντικότερος αλλά και αμφιλεγόμενος Έλληνας συγγραφέας και φιλόσοφος του 20ου αιώνα, γνωστότερος για τα έργα του Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, ο Χριστός Ξανασταυρώνεται και ο Τελευταίος Πειρασμός που έχουν γίνει ταινίες. Είναι δε ο περισσότερο μεταφρασμένος σύγχρονος Έλληνας συγγραφέας.

ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΠΡΕΒΕΛΑΚΗΣ (1909 – 1986):

Ποιητής, κριτικός της τέχνης, πεζογράφος και θεατρικός συγγραφέας, γεννήθηκε στο Ρέθυμνο της Κρήτης το 1909. Σπούδασε φιλολογία σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη και είναι κάτοχος των κυριότερων Εύρωπαϊκών γλωσσών. Από το 1937 ως το 1941 διατέλεσε διευθυντής Καλών Τεχνών στο Υπουργείο Παιδείας και από το 1939 δίδασκε Ιστορία της Τέχνης στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών έως το 1974.

ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΝΔΥΛΑΚΗΣ ( 1862 – 1920) :

Γεννήθηκε στο χωριό Βιάννος της ανατολικής Κρήτης το 1862 και πέθανε στο Ηράκλειο το 1920. Πέρα από τα εγκύκλια μαθήματα δεν πρόλαβε να σπουδάσει, γιατί από το 1877 αναμίχτηκε ως εθελοντής στις διάφορες κρητικές επαναστάσεις.

Το 1883 γυρίζει στην Αθήνα, τελειώνει τις γυμνασιακές του σπουδές και κατόπιν γράφεται στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Aλλά σημαντική είναι η συμβολή του και στον πεζό λόγο. Μαζί με τον Παπαδιαμάντη και τον Καρκαβίτσα θεωρείται ως στυλοβάτης της νεοελληνικής πεζογραφίας στα πρώτα της βήματα, αυτής που ονομάζεται «ηθογραφική».

Τα περισσότερα κείμενά του αναφέρονται στη ζωή της Κρήτης και τα πρώτα βιβλία του είναι γραμμένα στην απλή καθαρεύουσα, όπου υπάρχουν και κρητικές ιδιωματικές λέξεις.

Σύγχρονοι άνθρωποι του πνεύματος και της τέχνης πού γεννήθηκαν ή κατάγονται από την Κρήτη είναι εκατοντάδες.

Οδυσέας Ελύτης - Μ. Θεοδωράκης - Γ. Μαμαγκάκης - Γ. Μαρκόπουλος – Α. Μινωτής - Μ. Κατράκης και πολλές άλλες μεγάλες προσωπικότητες της τέχνης, της πολιτικής και των γραμμάτων.

Τέλος δυο λόγια σχετικά με την σημερινή ανθρωπολογική, πολιτιστική, κοινωνική, δομή του κρητικού λαού, σε σχέση με το χθές.

Κανένας άλλος τόπος δεν στάθηκε ικανός να αφομοιώσει τόσο πολύ τους κατακτητές του, κατακτώντας τους ψυχικά, πνευματικά,  κοινωνικά κ.λ.π.

Αξίζει να πούμε πώς η επιβολή αυτή δεν είναι αποτέλεσμα σκόπιμης και μελετημένης προσπάθειας, αλλά οφείλεται αποκλειστικά στην αφομοιωτική δύναμη του περιβάλλοντος.

Ανθρωπολογικές συγκρίσεις που έγιναν τα τελευταία χρόνια μεταξύ σκελετικών λειψάνων μινωϊτών και σύγχρονων Κρητικών, δείχνουν σημαντική ταυτότητα στα χαρακτηριστικά (έρευνες του καθηγητή ανθρωπολογίας Άρη Πουλιανού).

Το γεγονός αυτό οδήγησε στη διατύπωση της θεωρίας που υποστηρίζει ότι ο φυλετικός τύπος των σημερινών Κρητών διαμορφώθηκε με κύρια βάση τους μινωικούς κατοίκους του νησιού, που κατά καιρούς αφομοίωναν τους εισβολείς απορροφώντας φυλετικά τον ένα μετά τον άλλον.

Έτσι, μετά από πορεία πολλών χιλιάδων χρόνων, με αυτόν τον τρόπο παρέμεινε σταθερή μια ενιαία φυλετική μορφολογία.

Αυτός λοιπόν ο ανθρωπολογικός τύπος, που ουσιαστικά είναι αυτόχθονας (γεννημένος στη γη της Κρήτης), πρέπει να θεωρηθεί ως ο δημιουργός, όχι μόνο του μινωικού πολιτισμού, αλλά και όλων των κατοπινών δραστηριοτήτων του νησιού (βλ. σχετικά Εγκυκλοπαίδια Γιοβάνη).

          Αυτή είναι η Μινωική, η Δωρική Κρήτη, σε έναν κύκλο ελεύθερου και αυτόνομου πολιτικού βίου τριών χιλιάδων ετών περίπου.

Η Ρωμαϊκή, Βυζαντινή, Ενετική, τουρκοκρατούμενη, για δύο χιλιάδες περίπου χρόνια κάτω από κατακτητές, επαναστάσεις, πολέμους, ανακατατάξεις.

 Μόνο τα τελευταία εκατόν δέκα χρόνια η Κρήτη είναι πάλι ελεύθερη ενωμένη με την Ελλάδα με μια ολιγόχρονη γερμανοϊταλική κατοχή 1940-1944.  Κι’ εδώ όμως η  Κρήτη γράφει πάλι ιστορία (βλ. Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ  ΚΡΗΤΗΣ).

 

 

21. ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ

Εν κατακλείδι σημειώνεται ότι η Κρήτη είναι μια αρκετά σεισμογενής περιοχή και ως εκ τούτου ταλανίστηκε στην πορεία των χρόνων και της ιστορίας της από σειρά γεωλογικών «γεγονότων» – καταστροφών - εκ των οποίων ως σηματικότερα αναφέρονται :

Το 2100 π.Χ. ύστερα από φοβερό σεισμό καταστράφηκε η Κνωσός.

Το 1613 π.Χ. (με απόκλιση είκοσι ετών) έχουμε την μεγάλη καταστροφή.

Το 1450 και 1400 π.Χ. ισχυρές σεισμικές δονήσεις και πυρκαγιές στο νησί εξαφανίζουν τον Μινωικό πολιτισμό.

Το 66 μ.Χ. μεγάλος σεισμός σημειώθηκε και όπως αναφέρεται στην Κνωσό σκίστηκε το έδαφος.

Το 251 μ.Χ. νέα σεισμική καταστροφή συνέτριψε το νησί.

Το 750 – 780 μ.Χ. καταστροφικοί σεισμοί σε συνδυασμό με λοιμούς πλήττουν την Κρήτη.

Την 8^η Αυγούστου του 1303 μ.Χ., επί Δουκός Κουίντο Κανάλε, σημειώνεται φοβερός σεισμός. Ο ιστορικός επί λέξει αναφέρει:

 «Πριν ακόμη καταπαύσει ο σεισμός, αίφνης … η θάλασσα εν ω πρότερον ήτο γαληνιαία ήρχισε να ογκούται, τόσον ώστε μετ’ ολίγον τα κύματα εφαίνοντο ανερχόμενα εις τον ουρανόν. Άμα δε υψώθησαν πολύ εξεχύθησαν δια των ποταμών εις τας πεδιάδας αποθέτοντα εδώ και εκεί ιχθύς πολλούς, όταν απεσύροντο … Πολλά πλοία τα οποία ευρίσκοντο εις τον λιμένα ή παρέπλεον πλησίον της νήσου απερρίφθησαν εις την ξηράν ή τους τραχείς υφάλους και συνετρίβησαν».

 Οι νεκροί ήταν χιλιάδες και η καταστροφή ήταν ολοκληρωτική για το νησί [19].

Το 1490 μ.Χ., οπότε σύμφωνα με πληροφορίες το νησί σειόταν για έναν ολόκληρο μήνα από το ένα άκρο ως το άλλο.

Το 1508 μ.Χ. σύμφωνα με τους ιστορικούς της εποχής, νέος σεισμός προκάλεσε 30.000 νεκρούς.

Το 1856 το Ηράκλειο ισοπεδώθηκε και μάλιστα από τα 3.600 σπίτια μόνο 18 έμειναν όρθια. 1.200 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους.

Σεισμούς μεγάλους είχαμε το 1910, το 1915, το 1930.

Το 1956 ζήσαμε και εμείς ένα «τσουνάμι», ευτυχώς χωρίς νεκρούς.

ΤΕΛΟΣ

---

[1] Η τελευταία τούτη ονομασία αποδόθηκε λόγω του μακρόστενου σχήματος του νησιού.

[2] Τάφος του Νεμπαμούν στις Θήβες, 1417 π.Χ..

[3] Ειδικότερα των Κ. Κόπακα και Χ. Ματζάνα.

[4] Το 1884 ανακαλύφθηκε στο οροπέδιο Νίδας το περίφημο ιερό Ιδαίο Άντρο με πλούσια αναθήματα που βρίσκονται στο Μουσείο του Ηρακλείου.

[5] Παραστάσεις με δελφίνια στην Κρήτη συναντάμε από τη μινωϊκή εποχή μέχρι και  τους χριστιανικούς χρόνους.  

[6] Σημ.Τον αστεροειδή Νο 1864 πού ανακαλύφθηκε το 1971 οι επιστήμονες ονόμασαν (DAEDALUS)     

[7] Παρατίθενται αποσπάσματα από «ΤΟ ΒΗΜΑ SCIENCE/ΙΣΤΟΡΙΑ, 12.08.2007, άρθρα Dr. Σ. Α. Παϊπέτη, καθηγητή Πανεπιστημίου Πατρών και Dr. Μ. Τσικριτσή, ερευνητή Αιγαιακών Γραφών».

[8] Πληροφορίες από «ΤΟ ΒΗΜΑ SCIENCE/ΙΣΤΟΡΙΑ, 12.08.2007, άρθρο Dr. Μ. Τσικριτσής, ερευνητής Αιγαιακών Γραφών».

[9] Σύμφωνα με αποτελέσματα των ερευνών της Ελίζαμπεθ Γκρέφραθ, Μιχάλη Λιγνού και Ντέιβιντ Λούκερο του Πανεπιστημίου Κολούμπια που δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό “Science and Society”.

[10] Η εν λόγω εργασία δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «science» 28.04.2006.

[11] Εκδόσεις Αρσινόη, Κρήτη – Το αφιέρωμα, τόμος 3, σελ. 17.

[12] Παπαδάκη, Αρχαία Ανατολική Κρήτη, σελ. 90

[13] Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τομ. Β΄, σελ. 70

[14] πληροφορία από http://el.wikipedia.org.

[15] Αππιαν., «Σικελ.», 6, Διόδ., XL, 1, 1-3, Δίων Κάσσ., 111, 1-3.

[16] Κρήτη – Το αφιέρωμα, τόμος 3, σελ 42, εκδόσεις Αρσινόη.

[17] Κρήτη – Το Αφιέρωμα, τόμος 3, σελ 52, εκδόσεις Αρσινόη

[18] Κρήτη – Το αφιέρωμα, τόμος 4, σελ. 18, εκδόσεις Αρσηνόη.