ΚΡΗΤΗ - Ο ΟΛΟΥΣ του Μιχάλη Μαυροφόρου - Μέρος Γ' - Ο ΟΛΟΥΣ

    Ο     Ο  Λ  Ο  Υ  Σ   

1. ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Τα βασικά χαρακτηριστικά            

του τόπου που δεν αλλοιώθηκαν με την πάροδο του χρόνου και κληροδοτήθηκαν σε εμάς από τους προγόνους μας, όπως θα συμβεί και με τους απογόνους μας στο μέλλον, είναι:

1.     Το όνομα  Ολούς  τροποποιημένο σε «Ελούντα» σήμερα.

2.     Η φυσική ομορφιά.

3.     Η ακονόπετρα (μοναδικό ορυκτό).

4.     Οι αχιβάδες του Κόλπου.

5.     Το νησάκι με τους γλάρους.

Στην πορεία των πέντε χιλιάδων χρόνων όλοι απόλαυσαν το φανταστικό τοπίο, δοκίμασαν τους αχιβάδες, χρησιμοποίησαν το ακόνι. Η παρέα των γλάρων συντόφευε πάντα τους ψαράδες και τους κατοίκους του  Ολούντος -Ελούντα.

Με ερέθισμα την διαχρονικότητα των φυσικών χαρισμάτων του τόπου επιχειρείται μια αναδρομή στο παρελθόν, που αποβλέπει στο να ταξιδέψει τον αναγνώστη στην πορεία των λαών και των πολιτισμών που βρέθηκαν και αναπτύχθηκαν στον χώρο αυτό, που εμείς βιώνουμε την καθημερινότητα, τη ρουτίνα αλλά και την ιδιαιτερότητά του σήμερα.

2. ΤΟ   ΟΝΟΜΑ

          Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους και επιγραφολόγους, το όνομα «ΟΛΟΥΣ» προέρχεται από τη λέξη «ΒΟΛΟΕΙΣ», που σημαίνει «κάτι στρογγυλό, στρογγυλή κατασκευή ή κάτι παρόμοιο, στρογγυλή πέτρα ή και θολωτή κατασκευή».

          Από το βιβλίο «Κρητικές επιγραφές» αντιγράφουμε:

 «Nominis forma antiquior foλόfενς, quam a Fόλος (= Rundstein[1]) … Βολόεις, Βολοέντιοι … deinde Ολούς, Ολόντιοι (Ολούντιοι)».

          Είναι κοινά αποδεκτό ότι ονομαζόταν «Ο Ο Λ Ο Υ Σ» και όχι «Η ΟΛΟΥΣ» όπως μέχρι πριν θεωρούσαμε.

          Η ιστορία του Ολούντος (με βάση τα ευρήματα) ξεκινάει από την τρίτη χιλιετηρίδα π.Χ.

          Στα αρχαιολογικά σημειώματα του περιοδικού Δρήρος, του έτους 1937, σελ. 480, ο Μανώλης Μαυροειδής, επιμελητής αρχαιοτήτων, γράφει ότι μια από τις εκατό πολιτείες της Κρήτης, ήταν και ο Ολούς. Η θέση του ήταν γεωγραφικά προσδιορισμένη από παλιούς συγγραφείς.

ΚΑΠΟΙΑ ΦΗΜΗ ΕΚΑΝΕ ΞΑΚΟΥΣΤΟ ΤΟΝ ΟΛΟΥΝΤΑ ΣΕ ΟΛΟ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ.

Ο περιηγητής Παυσανίας (ΙΧ, 40,3) μας πληροφορεί πως υπήρχε ένα έργο του Δαιδάλου (υποθέτουμε στο Ναό της Βριτομάρτιος, που θα συνκέντρωνε προσκηνητές).

          Συγκεκριμένα ο Παυσανίας αναφέρει:

          «Δαιδάλου δεν των έργων, δυο μεν ταύτα έστιν εν Βοιωτοίς, Ηρακλής τε εν Θήβαις και παρά Λεβαδεύσιν ο Τροφώνιος, τοσαύτα δε έτερα εν Κρήτη, ΒΡΙΤΟΜΑΡΤΙΣ ΕΝ ΟΛΟΥΝΤΙ και Αθηνά παρά Κνωσίοις».

          Κάθε χρόνο μεγαλοπρεπέστατα γίνονταν στον Ολούντα τα «Βριτομάρτεια» ή όπως λέγονταν αλλιώς «Βριτομάρπεια», ειδική γιορτή για την Θεά.

          Ποια ήταν η Βριτόμαρτις, θα αναφέρουμε αργότερα.

Σχετικά με τον αριθμό των κατοίκων του Ολούντος δεν υπάρχουν πληροφορίες που να τεκμηριώνουν κάτι συγκεκριμένο.

3. Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΟΛΟΥΝΤΟΣ

          Για τη θέση της αρχαίας πολης, ο Σκύλαξ στον «Περίπλου» του (47) αναφέρει τα παρακάτω:

 «Προς Βορέαν δε άνεμον όρος Κάδιστον και λιμήν εν αυτώ Ολούς …».

          Ο Πτολεμαίος ο γεωγράφος (ΙΙΙ, 15, 4) στο μέρος της σημερινής Ελούντας τοποθετεί κάποια πολιτεία «Όλουλις», η οποία ασφαλώς δεν θα είναι άλλη από τον Ολούντα.

          Στους Σταδιασμούς (§ 350 κ΄ 351) αναφέρονται οι αποστάσεις της πόλης από τις άλλες γειτονικές:

 «Από Χερρονήσου εις Ολούντα στάδιοι ξ΄. Άκρα εστίν, ύφορμον έχει και ύδωρ καλόν. Απέχει δε από της γης σταδίους κ΄ … Από Ολούντος εις Καμάραν στάδιοι ιε΄».

Η Καμάρα ήταν, ο σημερινός Άγιος Νικόλαος.

          Ο Στέφανος Βυζάντιος αναφέρει σχετικά:

«Ολούς, πόλις Κρήτης. Ξενίων εν τοις Κρητικοίς. Ο Πολίτης Ολούντιος...».

Αλλά και στον Συνέκδημον του Ιεροκλή αναφέρεται η πόλη του Ολούντος μεταξύ Καμάρας και Χερσονήσου.

          Ο Chr. Boltemontius, λατίνος κληρικός που περιηγήθηκε την Κρήτη το έτος 1415, στις περιηγητικές σημειώσεις του που εξεδόθησαν από τον Λουδοβίκο Ντε Σίννερ (Λειψία 1824), στο βιβλίο του στη σελ. 68 λέει:

«Εις την Χερσόνησον φθάνω. Πάλαι ποτέ με υψηλά τείχη».

 Και στη σελίδα 159:

«Χερσόνησος. Σήμερον Σπιναλόγκα. Το φρούριο και η κώμη Κολοκύθα».

          Σ’ ένα άλλο έργο του ονομάζει τον Ολούντα «Ολοπιξόπολις».

          Ο δε Ιεροκλής (βλ. Noticiae Graecorum Episcopatuum = Αναγραφαί σημειώσεις των Ελλήνων Επισκόπων, VIII 232, IV 141) την λέγει «Άλυγγος» (ο Επίσκοπος ο Αλύγγου).

          Η τελευταία αυτή πληροφορία ενισχύει και την άποψη ότι κάπου εκεί ήτο έδρα επισκόπου από τα πρώτα Χριστιανικά χρόνια.

          Άλλοι συγγραφείς αναφέρουν:

 «Αλυκαί του Αλύγγου» και «λατομεία του Αλύγγου» (Ακονόπετρα).

          Ο Τ. Σπραττ ήρθε στην Κρήτη περί το 1850 ως αξιωματικός του Αγγλικού πολεμικού ναυτικού και ασχολήθηκε με διάφορες αρχαιολογικές και ιστορικές έρευνες, τις οποίες περιέλαβε στο περίφημο έργο του «Ταξίδια και έρευνες στην Κρήτη» (Οξφόρδη 1850).

Λέει ότι το λιμάνι της Σπιναλόγκας σχηματίζεται από μια μακρά χερσόνησο, η οποία συνδέεται με την υπόλοιπη Κρήτη με ένα χαμηλό και στενό ισθμό στο νότιο άκρο της.

Ο ισθμός αυτός έχει τρία πόδια πλάτος (προφανώς εννοεί το Κανάλι, πριν το διαπλατύνουν οι Γάλλοι το 1897). Η καλλιεργημένη γη του νησιού ανήκει στους κατοίκους της Ελούντας και όχι στους επίληδες Τούρκους της Σπιναλόγκας.

 Σημειώνει ότι εντόπισε ίχνη υδραγωγείου κατά μήκος του εδάφους προς νότο και αγωγούς, για τους οποίους οι ντόπιοι λένε ότι έφταναν ως τη μακρινή περιοχή της Κριτσάς, ότι υπάρχουν ακόμη ίχνη του αγωγού στους ενδιάμεσους λόφους, που ως επί το πλείστον ήταν υπόγειοι.

 Παρακάτω μιλάει για την ακονόπετρα που εξορύσσετο από τα λατομεία του Αλύγγου, όπως τα ονομάζει.

          Επίσης ο Σουίδας λέγει «Ναξία λίθος ή Κρητική ακόνη».

Άλλο τίποτα δεν μας λένε οι συγγραφείς. Είναι ευτύχημα όμως που οι κάτοικοί του φρόντισαν να μας αφήσουν πολλές σελίδες από τη μεγάλη ιστορία τους σε  επιγραφές που βρέθηκαν στα ερείπια της αρχαίας πόλης.

          Επομένως, και σύμφωνα με ό,τι λέγεται και ό,τι έχει ανακαλυφθεί, ο αρχαίος Ολούς βρισκόταν εκατέρωθεν του σημερινού Καναλιού, πλησίον της σημερινής Ελούντας, και εκτεινόταν μέχρι τους πρόποδες της Λούτρας, συμπεριλαμβανομένων της Μέσας Ελούντας, Τραχηλίου, Αλυκών, Πόρου, Διανισκάρι.

 Μεγάλο μέρος της πόλης έχει βυθιστεί στη θάλασσα, στον Πόρο και στον Κόρφο. Είναι ορατά τα θεμέλια από την Κουλούρα μέχρι και το Βαθύ παραλιακά αλλά και στον όρμο του Πόρου.

4. ΕΡΕΥΝΗΤΕΣ – ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΙ

Με το χρονικό και τα αρχαιολογικά ευρήματα του Ολούντος έχουν ασχοληθεί αρχαιολόγοι και συγγραφείς, μεταξύ των οποίων:

Ο Έβανς, ο Ξανθουδίδης, ο Σβορώνος, ο Ιταλός Άλμπερ, οι Γάλλοι Ντεμάρνυ και Ντεμανζέλ, η Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή με τους van Effanterre και Buske υπό την εποπτεία του αρχαιολόγου Μανώλη Μαυροειδή, ο Μαρινάτος, ο Δαβάρας, ο Πλάτωνας, o Ορλάνδος, η αρχαιολόγος Βάσω Ζωγραφάκη κ.α.

Επίσης η καθηγήτρια αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης Margarita Guarducci, η οποία ήρθε στην Ελούντα και μελέτησε τις επιγραφές, συνέγραψε στα Λατινικά το περίφημο κλασσικό της έργο Inscriptiones Creticae (1942) (Κρητικές επιγραφές) στο οποίο περιγράφει με θαυμαστή ακρίβεια και συνέπεια όλες τις επιγραφές που βρέθηκαν. Αναφέρει ακριβώς την τοποθεσία ανεύρεσης της καθεμιάς, το όνομα του κάθε αρχαιολόγου που τη μελέτησε, το μέρος που φυλάσσεται η κάθε πέτρα και το είδος της γραφής: «γράμματα κομψά, ωραία, συνήθη ή γράμματα βουστροφηδόν». Ο όρος αυτός σημαίνει στα αρχαία ελληνικά τη γραφή όπου η μία σειρά διαβάζεται κανονικά και η άλλη ανάποδα.

5.     ΙΣΤΟΡΙΑ – ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

          Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους και τα ευρήματα η ιστορία του Ολούντος αρχίζει από το 3.000 π.Χ.

 Εικάζεται πως είναι μια από τις εκατό μινωικές πολιτείες (Εκατόμπολις Κρήτη), λιμάνι των μινωιτών για το βόρειο – ανατολικό Αιγαίο, παρακμάζει με την μεγάλη καταστροφή και ανακάμπτει ξανά μετά την κάθοδο των Δωριέων, κατά τη γεωμετρική, αρχαϊκή, κλασσική αλλά κυρίως την ελληνιστική περίοδο.

 Ευρήματα μαρτυρούν ότι η ιστορία του Ολούντος συνεχίζεται κατά τη ρωμαϊκή και Α΄ Βυζαντινή περίοδο. Παρακμάζει κατά την Αραβοκρατία και τη Β΄ Βυζαντινή περίοδο.

Επί Ενετών η περιοχή μας υπήρξε κέντρο πολιτικού και στρατηγικού ενδιαφέροντος.

Γι’ αυτόν τον λόγο οι Ενετοί έκαναν το σπουδαίο έργο της οχύρωσης του νησιού που ονόμασαν Σπιναλόγκα. Επίσης, αντιλαμβανόμενοι την περιεκτικότητα του νερού σε αλάτι, δημιούργησαν τις Αλυκές προς εκμετάλλευση του πολύτιμου αυτού αγαθού από τη Βενετία.

Ενώ η υπόλοιπη Κρήτη παραδόθηκε στους Τούρκους το 1669, η Σπιναλόγκα παρέμεινε το τελευταίο οχυρό των Ενετών και παραδόθηκε πολλά χρόνια μετά, το 1714.

 

6.ΕΥΡΗΜΑΤΑ

          Στις 8 Ιουλίου 1937, δύο επίλεκτα μέλη της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής, ο Henry van Effanterre και ο Buske, άρχισαν τις ανασκαφές υπό την εποπτεία του Μανώλη Μαυροειδή.

Κατά τη διάρκεια των ανασκαφών, παρουσιάστηκε κάποιος ιδιώτης, τους έδωσε τρία πήλινα αγγεία που βρέθηκαν τυχαία στον αγρό του. Οι Γάλλοι αρχαιολόγοι τα χαρακτήρισαν πρωτομινωικά.

 Κανείς μέχρι τη στιγμή εκείνη δεν υπολόγιζε τον Ολούντα μινωική πολιτεία.

Όλοι τον θεωρούσαν Ελληνική ή το πολύ Δωρική. Τα ευρήματα αυτά μας πήγαν πίσω στην 3^η χιλιετηρίδα π.Χ. Έπρεπε να διαπιστωθεί όμως και με τις ανασκαφές.

 Η πρώτη έρευνα δι’ αυτοψίας, έγινε στον παρακείμενο λόφο της Μπαμπούρας, όπου βρέθηκαν πολλά άλλα τεμάχια.

Ήταν και αυτά μινωικά. Σχηματίσθηκαν αμέσως συνεργεία και άρχισαν να ανασκάπτουν την περιοχή.

Εντός ολίγου ήρθαν στην επιφάνεια περιγράμματα νεκροθηκών. Είχε ανακαλυφθεί το Μινωικό νεκροταφείο του Ολούντος! (Δρήρος   σελ.622)

          Ο ίδιος ο Μαυροειδής περιγράφει: (περιοδικό Δρήρος σελ.622-625).  «Η «Μπαμπούρα» ευρίσκεται μεταξύ του «έξω Πόρου» και του «Τραχηλιού». Ανάμεσα εις τα ανοίγματα των βράχων, όπου υπήρχε σχετικόν ίσωμα με ολίγον χώμα, έσκαπτον τετραπλεύρους λάκκους και τοποθετούσαν τους νεκρούς των οι Ολούντιοι της Μινωικής περιόδου, αφού προηγουμένως τους έβαζαν εντός λαρνακών, ή πίθων. Φαίνεται ότι εις τας λάρνακας και τους μεγάλους πίθους, ετοποθετούντο, με συνεσταλμένα τα άκρα των, οι νεκροί οι οποίοι δεν εκαίοντο, εις δε τους μικρούς πίθους  και τας υδρίας η στάκτη και τα οστά των καιομένων. Εις τον λόφον αυτόν ανεκαλύφθησαν 55 τάφοι, εκ των οποίων εξήχθησαν 21 λάρνακες και 34 πίθοι.

          Εις μερικούς εκ των τάφων, ανευρέθησαν δύο και τρεις αλλεπάλληλοι λάρνακες, πράγμα το οποίον αποδεικνύει, ότι ο ίδιος τάφος, εχρησιμοποιήθη κατά τρεις εποχάς, ως τόπος ταφής, αι οποίαι απέχουσιν αναμεταξύ των εκατόν έτη περίπου. Αι λάρνακες είναι επιμήκεις σχήματος τετραπλεύρου, 0,50 Χ 1,30 μέτρου.

          Τα κτερίσματα των τάφων: Άπαντες σχεδόν οι τάφοι ήσαν πτωχοί εις ευρήματα. Ως κτερίσματα των νεκρών είχον τεθή από τους συγγενείς των, διάφορα χάλκινα εγχειρίδια, πήλινα και λίθινα αγγεία καθώς και τρίποδες πήλινοι πυξίδες. Εκ των αγγείων αξιόλογα είναι οι έγχρωμοι ψευδόστομοι αμφορείς, οι αρύβαλοι, μερικά κύπελλα και οι σκύφοι.

          Αι διακοσμήσεις των είναι κυρίως φυσικαί και γεωμετρικαί. Αλλά μάλλον αξιόλογα είναι τα λίθινα λαξευμένα αγγεία. Ένα μάλιστα από αυτά φαίνεται εις την εξωτερικήν επιφάνεια ως αληθινό βελούδο.

          Εκ των τάφων αυτών, ένας ήτο περισσότερον σπουδαίος από τους άλλους. Περιείχε μιαν λάρνακα μικρών διαστάσεων 1,10 Χ 0,45 μ. τετράπλευρον, αλλά με διπλήν βάσιν. Τούτο τουλάχιστον καθ’ όσον γνωρίζω, αποτελεί μοναδικόν εύρημα εις ολόκληρον την Κρήτην.

          Δια τον αερισμόν του σώματος του νεκρού και την ταχείαν αποσύνθεσίν του, ετοποθετήθη δευτέρα βάσις της λάρνακος, αποτελουμένη από 4 πήλινα τμήματα 0,45 Χ 0,20 μέτρα αφίνοντα κενά διαστήματα αναμεταξύ των 0,005 μ. όπως ακριβώς γίνεται και σήμερον ακόμη εις τα βάσεις πολλών ξυλίνων νεκροθηκών. Εντός της λάρνακος ταύτης είχε ταφή παιδίσκη ευκαταστάτου οικογενείας, ως εξάγεται από τα μικρά ωραία αγγεία, τα οποία περιείχεν, τον στρογγύλον χάλκινον καθρέπτην, ο οποίος ευρέθη παραπλεύρως της νεκροκεφαλής και από ένα αξιόλογον χρυσούν κόσμημα σχήματος βοοκεφαλής, μετά διακοσμήσεως grenetis. Εντός ετέρας λάρνακος άλλου τάφου, ανευρέθη σφραγιδόλιθος εκ στεατίτου, καλώς διατηρούμενος, εις την μίαν πλευράν του οποίου έχει χαραχθή άγριον ζώον, πιθανώς αίγαγρος. Εις το ανατολικόν μέρος του νεκροταφείου το κατερχόμενον προς την παραλίαν ανεσκάφη αξιόλογος τάφος παιδίσκης. Περιείχε μίαν λάρνακα, εντός της οποίας ανευρέθη περιδέραιον από οστεϊνους όρμους, καθώς και χρυσούν κόσμημα, όμοιον προς το ανευρεθέν εις τον τάφον άλλης παιδίσκης, σχήματος δηλαδή βοοκεφαλής. Εκ τινος άλλου τάφου προέρχεται μικρόν χρυσούν μποτόνιον, όρμος ασφαλώς άλλου περιδεραίου».

          Στον λόφο «Τραχήλι» έγιναν επίσης ανασκαφές: «Το σπουδαίον εύρημα των ανασκαφών ήτο εν ολοσώματον πήλινον ειδώλιον γυναικός Μινωικών χρόνων, με τους μαστούς πολύ ευτραφείς, ως ήτο έθιμον κατά τους Μινωικούς χρόνους, δια την παράστασιν της θεάς μητρός, τροφού των ανθρώπων.

Επί της κορυφής του λόφου ανεκαλύφθη φυσικόν σπήλαιον, εις το οποίον κατέληγον δύο δρόμοι εκ βορρά και νότου. Πλησίον του στομίου του δύο παράλληλοι τοίχοι εχρησίμευον μετά των δύο πλευρών του σπηλαίου, διά την συγκράτησιν του ύδατος, ως δεξαμενή.

Εντός του σπηλαίου τούτου, ανευρέθησαν τεμάχια λαρνάκων, πίθων και μικρών αγγείων, καθώς και τεμάχια ορειχαλκίνου ξηραφίου. Ασφαλώς πρόκειται περί σπηλαίου ταφής των Μινωικών χρόνων. Εκείνο το οποίον μας κάνει να υποψιαζώμεθα και τόπον λατρείας εις παλαιότερους χρόνους, είναι το ανευρεθέν μικρόν πήλινον πεπλατυσμένον γυναικείον ειδώλιον λατρευτικής φύσεως».

Κοντά στο χωριό «Μαυρικιανό»: «μέρος το ονομαζόμενον «Αγία Τριάδα», όπου παρετηρούντο επί της επιφανείας του εδάφους, διάφορα όστρακα Μινωικά και Πρωτογεωμετρικά…» μετά από έρευνα «κανένα τεμάχιο σιδήρου ή χαλκού δεν ανευρέθη. Εκ των αγγείων πολλά ήσαν ζωόμορφα εις τα στόμια. Εξαίρεσιν αποτελεί ένα ομοίωμα σημερινού “σερβίτσιου του λικέρ” ονομαζόμενον “ΚΕΡΝΟΣ” ο οποίος είχε γύρωθεν περί τα δέκα μικρά κύπελλα».

Πλησίον του χωριού «Κάτω Μετόχι»: «ευρίσκεται μία τοποθεσία «Λαγού». Εις τους γύρω αγρούς εφαίνοντο μερικά θραύσματα Μινωικών αγγείων. Εγένετο και εκεί ανασκαφή παρά της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής και ανεκαλύφθη τμήμα νέου συνοικισμού του Μινωικού Ολούντος. Οι τοίχοι των δωματίων είναι κτισμένοι κατά τον ισοδομικόν τρόπον και με περισσοτέραν δεξιοτεχνίαν. Εκτός όμως από μερικά αγγεία διαφόρων σχημάτων δεν ανευρέθη τίποτε άλλο».

Στο μέρος του «Πόρου»: «κατά καιρούς κατά την ανόρυξιν πηγαδίων ανευρίσκοντο τετράπλευροι λίθοι εξ αμμούδας και μερικοί άλλοι τιτανόλιθοι με διάφορα ονόματα αρχαίων κατοίκων της πόλεως. Από μίαν επισταμένην έρευναν, επείσθημεν απολύτως, ότι επρόκειτο περί του Ελληνικού Ελληνιστικού νεκροταφείου του Ολούντος

Επί εξ συνεχείς ημέρας τα συνεργεία των ανασκαφών, εξηρεύνησαν τμήμα μόνον της περιοχής. Οι τάφοι ήσαν τετράπλευροι κιβωτιόσχημοι και εξ αυτών άλλοι μεν είχον τοίχους κτιστούς με λίθους, άλλοι δε τοιούτους με καλοειργασμένας αμμούδας. Μερικοί από αυτούς είχον και επιτυμβίους πλάκας με ονόματα νεκρών.

Μία, η οποία ήτο τοποθετημένη επί βάσεως τετραπλεύρου, έφερε το όνομα ΚΡΙΚΙΟΣ. Άλλη αναγράφει δύο ονόματα, εκ των οποίων το πρώτον είναι δυσανάγνωστον το δε δεύτερον ΝΙΚΑΓΟΡΑΣ και μια τρίτη έχει το όνομα ΧΑΡΙΜΙ.

Εντός των τάφων, ανευρέθησαν λάρνακες άνευ χρώματος, αι οποίαι ως επί το πλείστον ανάγονται εις τους Ελληνιστικούς χρόνους. Ως κτερίσματα των νεκρών είχον τοποθετηθή μικρά μελανά ή πολυχρωμικά αγγεία διαφόρων σχημάτων του 2^ου και 1^ου π.Χ. αιώνος». (Περιοδικό Δρήρος, σελ. 653).

Στη θέση «Μέσα Ελούντα» έχει βρεθεί Ρωμαϊκό νεκροταφείο με πολλούς τάφους.

Στους τάφους των Ολουντίων βρίσκουμε πάντοτε έναν μόνο νεκρό με ένα νόμισμα στο στόμα.

Δίπλα στον νεκρό, σε πολλούς τάφους, βρέθηκαν αυγά, που μάλλον συμβολίζουν την αναγέννηση.

ΙΕΡΟΣ - ΑΠΟΘΕΤΗΣ: Είναι ένας χώρος όπου απέρριπταν τα διάφορα αναθήματα (τάματα).

 Έχει βρεθεί αποθέτης στον Ολούντα, από τον αρχαιολόγο Νικόλαο Πλάτωνα το 1960 και ήρθαν στο φως ειδώλια (μικρά πήλινα αγάλματα) τα οποία δείχνουν λατρευτές, ζώα, θεϊκές μορφές κλπ. Από αυτά τα ευρήματα συμπεραίνουμε μια πάρα πολύ στενή σχέση Ολουντίων – Ροδίων (Αρχαϊκά – Κλασσικά)   (Β. Ζωγραφάκη, αρχαιολόγος).

Κατά τις ανασκαφές στον Ολούντα που έγιναν το έτος 1937, ο Μανώλης Μαυροειδής περιγράφει (περιοδικό Δρήρος, σελ. 564): «Πρωτοκτύπησαν οι εργάται το μέρος του «Κάτω Πόρου», όπου τυχαίως, κάποτε είχεν ανακαλυφθεί από γεωργούς, ένα τμήμα ψηφιδωτού.

Έπειτα από μερικάς ώρας παρουσιάστηκε σ’ όλη τη μεγαλοπρέπειά του, ένα ωραιότατον δάπεδον ψηφιδωτόν Πρωτοχριστιανικού Ναού. Είναι αρκετά μεγάλο και θαυμάσια διακοσμημένο, με ωραία χρωματιστά περιθώρια, φυτά, άνθη και ψάρια. Εις το μέσον είναι γραμμένον με ψηφίδας το όνομα του Χριστιανού, που εξώδευσεν διά την εκκλησίαν και το ψηφιδωτόν.

Πιο πάνω βρέθηκαν τα θεμέλια ολοκλήρου της εκκλησίας, η οποία κτίστηκε κατά τον 5^ον μ.Χ. αιώνα. Γύρω από αυτήν βρέθηκαν πολλά Βυζαντινά σπίτια, δυό Βυζαντινοί τάφοι και νομίσματα Ρωμαϊκά και Βυζαντινά.

Πιο κάτω εγένοντο δοκιμαστικαί ανασκαφαί, ίσως να ευρίσκοντο ερείπια Ελληνικά, αλλά χωρίς κανένα σημαντικόν αποτέλεσμα, επειδή το μέρος εκείνο έχει μιαν αξιόλογον καθίζησι και εις βάθος 40 εκατοστών του μέτρου, η σκαπάνη συναντούσε τη θάλασσα. Άλλωστε εις έκτασιν αρκετήν διακρίνονται καθαρά μέσα εις την θάλασσαν οι τοίχοι των σπιτιών

Το φαινόμενον αυτό μαρτυρεί ξεκάθαρα, μαζί με τόσα άλλα παρόμοια της Ανατολικής Κρήτης, τη βαθμιαία καθίζησι της Νήσου μας από το Ανατολικό μέρος.

Με αυτάς τας συνθήκας, δεν μπορούσε να προχωρήση η ανασκαφή εις αυτό το μέρος και σταμάτησε. Κι όμως μπορεί να βγη κάποιο συμπέρασμα. Εκεί, γύρω εις τον σημερινό «Πόρο» ήκμαζε κάποτε ο Ελληνικός Ολούς με τον περίφημο ναό της Βριτομάρτιος και τον άλλον ναόν επίσης του Ταλλαίου Διός, που αναφέρονται εις τας επιγραφάς …

Ο Ρωμαϊκός Ολούς κτίσθηκε πιο πάνω στους λόφους και όταν καταστράφηκε και αυτός, εις το ίδιον μέρος κτίσθηκε η Βυζαντινή πολιτεία με τη πρωτοχριστιανική εκκλησία της.

Δεν αποκλείεται μάλιστα η εκκλησία αυτή να κτίσθηκε ακριβώς επάνω εις τον Ειδωλολατρικό ναό της Βριτομάρτιος ή του Ταλλαίου Διός από τους Χριστιανούς, διά να καθαγιάσουν το μέρος, όπως συνέβαινε και εις πολλά άλλα μέρη, όπου, κάτω από Χριστιανικάς εκκλησίας, ευρίσκομεν συχνά βωμούς και ναούς αρχαίους.

Εις αυτήν την θέσιν, μπορούμε να τοποθετήσωμε ασφελέστατα τη κλασσική και Ελληνιστική πόλη «Ολούς», επειδή ανάμεσα εις σωρούς από λίθους, που ήσαν επάνω εις τα ερείπια της Βυζαντινής εκκλησίας, ευρέθησαν κατά την μετακίνησίν των και πέντε τεμάχια ελληνικών επιγραφών. Απ’ αυτά, τα δύο ανήκουν εις μίαν γνωστήν επιγραφήν, συνθήκην Ροδίων και Ολουντίων. Τα άλλα τρία ανήκουν εις άλλας επιγραφάς αγνώστους του 2^ου π.Χ. αιώνος».

Για την συνθήκη Ροδίων και Ολουντίων εκτενέστερος λόγος θα γίνει παρακάτω.

Σύμφωνα και πάλι με τον Μαυροειδή, ο Van Effanterre ανακάλυψε χαραγμένα, επάνω σε φυσικούς βράχους, στο ανατολικό μέρος του «Νησιού» διάφορα ονόματα αρχαίων κατοίκων του Ολούντος με άνωθεν τις λέξεις ΖΗΝΟΣ ΜΗΛΙΧΙΟΥ.

Οι επιγραφές αυτές ακολουθούν ορισμένη βορειοδυτική κατεύθυνση και φτάνουν ως το άλλο μέρος του «Νησιού», όπου βρίσκεται ο Άγιος Ιωάννης. Σε άλλους βράχους ή και στους ίδιους είναι σκαλισμένα σχήματα ιστιοφόρων και πέλματα ποδιών ανθρώπων με τα δάχτυλα προς την ίδια βορειοδυτική κατεύθυνση. Υποτέθηκε ότι ήταν σύμβολα που οδηγούσαν στον αρχαίο ναό του Μηλιχίου Διός ή της Βριτομάρτιος, αλλά οι ανασκαφές δεν το επιβεβαίωσαν.

 Πάντως τα σημάδια των φυσικών βράχων δεν ήταν άσχετα με την ύπαρξη κάποιου ναού στο μέρος εκείνο.

 Ο Μαυροειδής δίνει την παρακάτω εξήγηση: Πολλοί προσκυνητές που έρχονταν με τα πλοία τους στον Ολούντα θεωρούσαν καθήκον τους να αποτυπώσουν στα βράχια τα ονόματά τους και το σχήμα του ιστιοφόρου τους, ενώ οι πεζοί λάξευαν τα ονόματά τους και το πέλμα των ποδιών τους για να απαθανατίσουν με τον τρόπο αυτόν το ιερό τους προσκύνημα.

Σε μια επιγραφή που ανακάλυψε ο Ιταλός αρχαιολόγος Ολιβέριο στην τοποθεσία Άγιος Ιωάννης, πάνω στο Νησί, μπορούν να διαβαστούν μόνο οι λέξεις:

–       ΑΣ –ΕΡΟΝ. Τόσο ο αρχαιολόγος Ολιβέριο όσο και η κα Guarducci, συμπληρώνουν τις ελλειπείς λέξεις ως εξής:

–        (ΘΕ)ΑΣ (Ι)ΕΡΟΝ.

αναφέροντας ότι τα γράμματα είναι κοινά του δεύτερου αιώνα π.Χ.

Οι ανασκαφές στον «Έξω Πόρο» αποκάλυψαν ένα μικρό τμήμα του αρχαίου Ελληνιστικού Ολούντος.

 Βρέθηκαν περί τα δέκα δωμάτια, όλα ιδιωτικά, ανάμεσα σε δύο πλακόστρωτους δρόμους.

Ο δυτικός μάλιστα έχει ένα αυλάκι για να φεύγουν τα νερά των βροχών. Τα δωμάτια είναι τετράγωνα, καλοχτισμένα και ανήκουν στο 4^ο με 3^ο π.Χ. αιώνα.

 Φαίνεται όμως ότι αυτά καταστράφηκαν από πυρκαγιά (βρέθηκε πολλή στάχτη και κάρβουνα) και επάνω τους χτίστηκαν άλλα ρωμαϊκά σπίτια, όπως αποδεικνύεται από μερικά ευρήματα και λείψανα τοίχων.

Ο Μ. Μαυροειδής περιγράφει: «Σε ένα από αυτά τα δέκα δωμάτια, το περισσότερο αξιόλογο από οικοδομικής απόψεως, βρέθηκε ένας ιδιωτικός βωμός της θεάς Αφροδίτης, με γύρω του διάφορα πήλινα αφιερώματα προς την Θεάν. Από αυτά ξεχωρίζομεν δεκαπέντε πήλινα αγαλμάτια της Αφροδίτης, καθημένης εις τα περισσότερα επάνω εις θρόνον. Η θεά εις το ένα από αυτά κρατεί με το δεξιό της χέρι πτηνόν, το δε αριστερόν της φέρει επάνω εις τον μαστόν.

Γύρω από τα αγαλμάτια βρέθηκαν και τα ιερά της ζώα εις πήλινα ομοιώματα, δύο χελώναι, δύο περιστεραί, ένας αγριόχοιρος και μία κεφαλή αλώπεκος. Επίσης βρέθηκαν πολλά αγγεία πήλινα και δύο μικροί σκύφοι χρωματιστοί. Τα άλλα δωμάτια είχον δύο Ρωμαϊκά νομίσματα χάλκινα και ένα μαύρον ακέραιον πύλινον λύχνον. Ένα τεμάχιον Ρωμαϊκού αγγείου αναγράφει τας λέξεις «Sex Manii f=(Sextus Manii filius)». Εις το άκρον βορεινόν από τα δέκα δωμάτια βρέθηκε τεμάχιον επιγραφής επάνω εις λίθον με δύο ονόματα. Από αυτά το πρώτον δεν κατωρθώθη να αναγνωσθή, επειδή είναι το λάξευμα κατεστραμμένον. Το δεύτερον φαίνεται ΤΥΧΑΣΙΟ. Ασφαλώς πρόκειται περί επιτυμβίου στήλης και ανάγεται αν κρίνη κανείς από τον χαρακτήρα των γραμμάτων εις τον 1^ον π.Χ. αιώνα».

Βρέθηκαν επίσης: επιγραφή αφιερωμένη στη Ίσιδα και τον Σάραπη και πιθανώς Ασκληποιειο που βρισκόταν στο κέντρο της πόλης.

  Επιγραφη από τον ναό του Απόλλωνος (Φοίβου), που χτίστηκε με χορηγία ιδιώτη,  και αναφέρει τα εξής (τα γράμματα που λείπουν εντός παρενθέσεων συμπληρώθηκαν από τον αρχαιολόγο Άλμπερ):

«(ΤΟΝ Δ’ ΑΝΕΘΗΚΕ) ΝΑΟΝ ΦΟΙΒΩΙ ΧΑΡΙΝ ΗΡΙΛΑ ΥΙΟΣ ΔΑΜ(ΟΧ)ΑΡΙΣ ΘΥ(ΣΑΣ ΙΚ) ΑΤΙ ΚΑΙ ΔΥΟ ΒΟΥΣ»

που σημαίνει: «τούτον τον ναό τον αφιέρωσε στον Φοίβο ο υιός του Ηρίλα Δαμοχάρης που εθυσίασε και δύο βόδια σ’ αυτόν».

Στα «Λενικά» βρέθηκε από την Αρχαιολογική Σχολή και υπό την επίβλεψη του Μ. Μαυροειδή ο ναός του Άρεως και της Αφροδίτης. Αυτό διαπιστώθηκε από τα αφιερώματα που βρέθηκαν: Πήλινα αγαλματάκια της Αφροδίτης, όπως επίσης μικρό ορειχάλκινο πολεμικό άλογο με συμβολικό τροχό άρματος, δύο μικρά φτερωτά βέλη, ένας ορειχάλκινος ταύρος και μία μικρή κυκλική ασπίδα, που σήμαινε ότι ο ναός ήταν αφιερωμένος στους δύο θεούς.

Στις ανασκαφές του ναού βρέθηκαν επτά επιγραφές. Μία εξ αυτών αναφέρει:

 ΑΓΑΘΑΙ ΤΥΧΑΙ. ΕΠΙ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΚOΣΜΙΟΝΤΩΝ Η ΠΟΛΙΣ ΟΛΟΥΝΤΟΣ ΤΩΝ ΝΑΩΝ ΕΠΩΙΚΟΔΟΜΗΣΕ ΤΟ ΥΨΟΣ ΑΧΡΙ ΕΠΙ ΤΑΝ ΟΡΟΦΑΝ ΑΘΜΟΣ ΔΕΚΑ ΚΑΙ ΔΥΟ ΚΑΙ ΤΑΝ ΠΑΣΤΑΔΑ ΚΑΙ ΤΑΣ ΟΡΟΦΑΣ ΕΠΕΘΗΚΕ ΚΑΙ ΤΑΣ ΘΥΡΑΣ ΚΑΙ ΤΟΝ ΚΕΡΑΜΟΝ ΚΑΙ ΕΚΤΑΝΩΣΕ ΤΟΣ ΝΑΟΣ ΕΚΟΣΜΙΟΝ ΔΕ ΧΑΡΙΣΘΕΝΗΣ ΚΟΤΙΛΙΟ.

Η έβδομη επιγραφή αποτελείται από πάρα πολλούς στίχους και είναι ολόκληρο το ιστορικό κείμενο της διαμάχης Ολουντίων και Λατίων για την κατοχή του ιερού ναού των Λενικών.

Η διεκδίκηση του ναού αυτού πιθανώς να αποτέλεσε και αιτία πολέμου μεταξύ Ολούντος και Λατούς.

Με την  διαιτησία όμως των Κνωσίων η διαφορά λύθηκε και τα όρια των δύο γειτονικών πόλεων τέθηκαν από τους διαιτητές.

 Οι Ολούντιοι πήραν ως αντάλλαγμα ένα πλοίο με όλα του τα εμπορεύματα, το οποίο είχε προσαράξει στην περιοχή και διεκδικούνταν και αυτό από τις δύο πόλεις.

Από διάφορα ευρήματα εικάζεται ότι το βουνό «Οξά» ήταν η ακρόπολη των Ολουντίων.

Σύμφωνα με ένα θρύλο, τον οποίο μας τον έλεγαν και οι γιαγιάδες μας, η Οξά είχε εκατό στέρνες, από τις οποίες μία είχε κρυμμένο έναν ανεκτίμητο θησαυρό και ότι κατά σύμπτωση έχουν βρεθεί κατά καιρούς οι ενενήντα εννέα. Η εκατοστή δηλαδή με τον θησαυρό δεν βρίσκεται.

Σύμφωνα με άλλο θρύλο οι Ολούντιοι διατηρούσαν στην Οξά εργοστάσιο επεξεργασίας οστράκων από τα οποία έκαναν διάφορες βαφές, κυρίως από το οστρακοειδές «πορφύρα» (ο ατζίμπατος). Πράγματι παλιά, αλλά και τώρα, ανεβαίνοντας κανείς προς την κορυφή της Οξάς, συναντά σωρούς οστράκων.

Έχουν βρεθεί δύο φρούρια, το ένα στις Πινές και το άλλο κοντά στο Σχίσμα, τα οποία χρησιμοποιούνταν για τη φύλαξη των περασμάτων.

Αρχαιολογικά ευρήματα και επιγραφές του Ολούντος βρίσκονται στα Μουσεία Αγίου Νικολάου, Ηρακλείου, Λούβρου, Αρχαιολογική Συλλογή της Νεάπολης κλπ.

6.ΠΡΩΤΗ ΕΠΙΓΡΑΦΗ

Επιγραφές (συνθήκες) μεταξύ του Ολούντος και άλλων πόλεων έχουν έρθει στο φως.

Η «πρώτη επιγραφή»  του Ολούντος, όπως την χαρακτηρίζουν οι αρχαιολόγοι, περιγράφεται από τον Μανώλη Μαυροειδή (Δρήρος, σελ. 481): «Είναι γραμμένη στο δωρικό ιδίωμα κι’ ανήκει στον 3^ο π.Χ. αιώνα.

Το περιεχόμενό της, που θα δώσωμε παρακάτω, αποτελεί μια συνθήκη αμοιβαίας φιλίας και συμμαχίας καθώς και επιμιξίας Ολουντίων και Λατίων.

Την επιγραφή μπορούμε να χωρίσωμε σε επτά μέρη ανάλογα προς το περιεχόμενό της.

1)     Οι πρωτόκοσμοι των πόλεων

Έπειτα από τη συνηθισμένη φράση των επιγφραφών, που αποτελεί μίαν επίκλησι στο Θεό και στην Τύχη, αναφέρονται οι Κόσμοι των δύο πόλεων, οι άρχοντες δηλαδή, στην εποχή των οποίων γίνηκε η συνθήκη.

Στη Λατώ ήταν Πρωτόκοσμος ο Πύλερος και στην Ολούντα ο υιός του Αριστίωνος ο Σοφρόνυμος.

«Αγαθά Τύχα και επί σωτηρία.

Συνέθεντο Λάτιοι και Ολόντιοι και συνευδόκησαν εν Λατώ επί των Κόσμων των συν Πυλέρω τω … μηνός … σίω Τριακάδι, εν δε Ολόντι επί των Κόσμων των συν Σοφρονύμω τω Αριστίωνος, μηνός Ελευσινίω Τριακάδι …»

2)     Η αμοιβαία φιλία και συμμαχία

Στο δεύτερο μέρος υπόσχονται αμοιβαία φιλία και διαρκή. Να έχουν τον ίδιο φίλο και τον ίδιο εχθρό και να πολεμήσει, αν παραστή ανάγκη, η κάθε μια πόλη για την ανεξαρτησία της άλλης.

«… Φίλως και συμμάχως αλλάλοις υπομένειν απλόως και αδόλως εις τον άπαντα χρόνον, και τον αυτόν φίλον και εχθρόν έξων. Και τις κ’ εμβέη εις ταν των Λατίων χώραν ή αποτάμνηται χώρας τας Λατίων ή φρούρια τα Λατίων λαμβάνηται, βοαθησίειν απροφασίστως πάντας ολοντίως πολεμέοντας από χώρας. Εί τις κα ολοντίων χώραν λαμβάνηται ή ολοντίοις απίθηται βοαθησίειν απροφασίστως Λατίως πολεμιόντας πάντας από χώρας …»

3)     Συμμετοχή των κατοίκων στίς γιορτές κ.λ.π.

Έπειτα η συνθήκη επιτρέπει να μετέχουν ελεύθερα οι Λάτιοι στις γιορτές των Ολουντίων και οι Ολούντιοι στις γιορτές των Λατίων.

«… Τω Λατίω ή τω Ολουντίω τω βωλομένω μετοχάν ήμεν θεΐνων και ανθρωπίνων πάντων εν εκατέρα τα πόλει …»

4)     Υποχρεώσεις των Κόσμων διά την συνθήκην

Οι Κόσμοι υποχρεούνται απ’ τη συνθήκη να ορκίζουν τις αγέλες των νέων διά τα αναγραφόμενα σ’ αυτήν και ορίζονται τα πρόστιμα γι’ αυτούς αν δεν εκτελέσουν την υποχρέωσή τους αυτή.

«… Οι Κόσμοι επ’ αυτών κοσμόντων κατ’ ενιαυτόν, ταν συνθήκαν αναγινωσκόντων και τας αγέλας εξορκισόντων εν Θεοδαισίοις παραγγέλλοντες δειν τε αλλαλοις πέμπειν αι κα ποτε μέλλωντι αναγιγνώσκειν ταν συνθήκαν και τας αγέλας εξορκίζειν. Ει δε μη εξορκίζοντι οι Λάτιοι Κόσμοι, ή μη παραγγελέοντι επί ταν ανάγνωσιν τας συνθήκας ή μη αναγνώοντι, αποτεισάντων ο κόσμος έκαστος αρυγρίω στατήρας εκατόν τοις Ολοτίοις, ωσαύτως δε και οι Ολόντιοι, ει μη εξορκίζοντι τας αγέλας, ή μη παραγγελέοντι ή μη αναγνώοντι ταν συνθήκαν, αποτεισάντων ο κόσμος έκαστος αργυρίω στατήρας εκατόν τοις Λατίοις…»

5)     Η επίσκεψη των κόσμων και η φιλοξενία τους.

Δεν ήταν δυνατόν παρά να ορισθούν και οι λεπτομέρειες για την υποδοχήν των αρχόντων και την φιλοξενίαν τους, κάθε φορά που από τη μια πολιτεία θα πήγαιναν στην άλλην. Γι’ αυτό το πράγμα έρχεται η συνθήκη να μας μιλήσει παρακάτω.

«… Ει κα κόσμος έλθη Λάτιος εις Ολόντα, ή Ολόντιος εις Λατών, τότε εις τε Πρυτανήϊον και Ανδρήϊον ες πομπάν ερπόντων. Αι δε πλέοντες έρποιεν Λάτιοι Κόσμοι ες Ολόντα ή Ολόντιοι ες Λατών, παρ’ ένα εκάτερον ήσθων όπη και ιδιώται. Επιόντων οι Πρείγιστοι οι επί ευνομίας οι εκάτεροι ερευνέοντες και ρυθμίζοντες τως παρά τως αυτώς, και τα άλλα πάντα χρήμενοι, εν δε τα οδώ τας ξενικάς θοίνας. Αι δε τις τινά αδικήσαι εν ταύταις ταις οδοίς, αποτεισάτω έξαπλα τα πρόστιμα. Τ’ άλλα δε και δικαώσι οι κριταί επιγαμίας αλλάλοις…»

6)     Ιδιωτικές σχέσεις Λατίων και Ολουντίων.

Στο έκτο μέρος η συνθήκη επιτρέπει την ισοπολιτεία των κατοίκων και στις δύο πολιτείες, καθώς και τη χρηματική συναλλαγή και το εμπόριο.

«… Κύριον δ’ ήμεν τον τε Λάτιον εν Ολόντι ποτί των Ολόντιον, και Ολόντιον εν Λατώ ποτί τον Λάτιον και πωλέοντα διά τα χρεώψια και ωνεόμενον και δανείζοντα και δανειζόμενον, και τα άλλα πάντα συναλλάττοντα κατά τως ταύτα νόμως τως εκατέρη κειμένως. Ερπόντων δε εις τας εορτάς οι μεν Λάτιοι εις Ολόντα εις τα Θεοδαίσια και ες τ’ άρρητα ιερά. Ωσαύτως δε και Ολόντιοι ες Λατών εν ταις θυσίαις μάλα των νομιζομένων. Ει δε τι και δόξη ταις πόλεσι βωλευσομέναις χρήσιμον είμεν επιγράψαι, ένοινον και ένορκον έστω. Ό,τι δ’ αν εξέλοιεν ή μη επιγράψαιεν, μήτε ένορκον μήτε ένοινον…»

7)     Η εναπόθεση της συνθήκης στους ναούς.

Στο τέλος η συνθήκη μιλεί για την υποχρέωση των πόλεων να σκαλισθεί πάνω σε τρεις πλάκες το περιεχόμενό της και να τοποθετηθεί η μια στο ναό του Ποσειδώνος στη Λατώ, η άλλη στο ναό του Δία του Ταλλαίου στον Ολούντα και η τρίτη στον ναό του Απόλλωνος του Δελφινίου στην Κνωσό.

«… Αναγράφαι δε ταν συνθήκαν ταύταν ες στάλας δύο, και μίαν τουτάν ες λίθον θήμεν εκάτεροι εν τα ιδία πόλει, οι μεν Λάτιοι εν των ναώ τω Ποσειδώνος, και Ολόντιοι εν τω ιερώ τω Ζηνός τω Ταλλαίω. Θέμεν δε και άλλαν στάλαν κοινά, και αναθέμεν εν Κνοσσώ, εν τω ιερώ τω Απόλλωνος τω Δελφινίω, και ταν συνθήκαν αναγράψαι εν εκατέρα τω πόλει εν τω ιερώ τας …. Και ες το Πανλόγιον των δραπετικών σωμάτων».

6.ΔΕΥΤΕΡΗ  ΕΠΙΓΡΑΦΗ

Περιγράφεται στο περιοδικο Δρήρος, σελ. 514 από τον Μανώλη Μαυροειδή:

«Η δεύτερη επιγραφή, όπως και η πρώτη, είναι γραμμένη στο δωρικό ιδίωμα και ανήκει στον ίδιο αιώνα με την πρώτη, φαίνεται μάλιστα πως αποτελεί συνέχεια αυτής και επισφράγιση με όρκο της συμφωνίας που έκαναν οι δύο πολιτείες.

Την επιγραφή μπορούμε να την χωρίσουμε σε δύο μέρη. Το πρώτο περιλαμβάνει τους θεούς στους οποίους ορκίζονται οι Λάτιοι και το δεύτερο το αντικείμενο του όρκου.

1.     Τα ονόματα των θεών

“Ομνύω ταν Εστίαν και τον ζήνα τον Κρητογενία και ταν Ήραν και τον ζήνα τον Ταλλαίον και τον Ποσειδάν και ταν Αμφιτρίταν και ταν Λατών, Κάρτεμιν, και Άρεα και ταν Αφροδίταν και ταν Ελευσίναν και ταν Βριτόμαρτιν και Ερμάν και Κωρήτας και Νύμφας και ως άλλως σιώς πάντας και πάσας…”

          Όπως βλέπουμε  κι’ εδώ στην αρχή του όρκου,  γίνεται αναφορά στους θεούς των δύο πόλεων.

Το αντικείμενο του όρκου:

Οι Λάτιοι ορκίζονται στους παραπάνω θεούς να μείνουν πιστοί στη φιλία και συμμαχία που έκαναν με τους Ολουντίους.

“… ή μαν εγώ τοις Ολουντίοις εμμενίω εν τη φιλία και συμμαχία και ισοπολιτεία και τοις όρκοις εμμενίω και βοηθησίω απλόως και αδόλως και κατά γαν και κατά θάλασσαν…”

Οι Λάτιοι αναλαμβάνουν κατόπιν την ένορκη υποχρέωση να πολεμήσουν την πολιτεία εκείνη, που θα θελήσει να θίξει την ακεραιότητα του Ολούντος.

“… Και ει τις κα πολεμέων Ολοντίοις ή εφέρπη επί πόλιν ή επί χώραν ή επ’ ωρεία ή λιμένας τως των Ολοντίων, πολεμήσω από χώρας και ου προλειψίω ούτε εν πολέμω ούτω εν ειράνα αλλ’ εμμενίω εν τοις συγκειμένοις όρκοις δίκας τε και πράξεις διδωσίω καθώς και συνεθεόμεθα. Ευορκέοντι μεν ήμεν πολλά και αγαθά, εφορκέοντι δε τα ενάντια…”.

 

9. ΤΡΙΤΗ  ΕΠΙΓΡΑΦΗ

          Η τρίτη επιγραφή είναι συνθήκη μεταξύ Ολουντίων και Ιεραπυτνίων, ίσως μετά την αποτυχία της προηγούμενης συμμαχίας τους με τους Λάτιους. Το κείμενό της έχει ως εξής:

          «Ομνύω ταν εστίαν και ζάνα φράτριον και ζάνα Δικταίον και Ήραν και Αθαναίαν Ωελρίαν και Αθαναίαν Πολιάδα και Αθαναίαν Σαλμωνίαν και και Απόλλωνα Πύθιον και Λατώ και Άρτεμιν και Άρεα και Αφροδίταν και Κωρήτας και Νύμφας και τος Κύρβαντας και θεός πάντας και πάσας. Ή μαν εγώ ευνοήσω τοις επίπασι Ιεραπυτνίοις τον άπαντα χρόνον, απλόως και αδόλως και δη τον αυτόν φίλον και εχθρόν έξω και πολεμήσω από χώρας παντί σθένει, ου και οι επίπαντες Ιεραπύτνιοι και το δίκαιον δώσω και εμμενώ εν τοις συγκειμένοις και οι κακοτεχνήσω ουδέν των εν τώδε τα ισοπολιτεία γεγραμμένων ούτε λόγω ούτε έργω ουδέ άλλω επιτράψω εκών και γιγνώσκων παρευρήσει ουδεμιά ουδέ τρόπω ουδενί. Αι δε τι επιορκήσαιμι των ώμοσα ή των συνεθέμαν, τος τε θεός τος ώμοσα εμμάνιας ήμεν, και εξόλλυσθαι κακιστώ ολέθρω και μήτε γαν μήτε δένδρεαν καρπός φέρειν, μήτε γυναίκας τίκτειν κατά φύσιν, τω τε πολέμω μη με σώον νέεσθαι. Ευορκώσι δε αμίν τος τε θεός ίλεος ήμεν και γίνεσθαι πάντα αγαθά».

10. ΘΕΟΤΗΤΕΣ

Στον Ολούντα, όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα, λατρεύονταν οι δώδεκα θεοί.

α) Ιδιαίτερα  λατρευόταν  η Βριτόμαρτις, πολιούχος και προστάτιδα της αρχαίας πόλης.

 Η προσωπογραφία της (υποθέτουμε) πως αποτελούσε την μία όψη όλων των νομισμάτων του Ολούντος.

β) Ο Δίας Ταλαίος που αναφέρεται ως ΚΡΗΤΑΓΕΝΗΣ, ως ΙΔΑΙΟΣ και ΜΗΛΙΧΙΟΣ. Εικονίζεται στα νομίσματα του Ολούντος.

γ) Η Δήμητρα, θεά της βλάστησης, και η Περσεφόνη.

δ) Ο Ασκληπιός.

ε) Ο Απόλλωνας – Φοίβος, που χαρακτηριζόταν Δελφίνιος και Απελλαίος.

στ) Η  Ήρα.

Οι αρχαίοι Έλληνες χρονολογούσαν και ονόμαζαν τους μήνες με βάση τις γιορτές τους. Στις επιγραφές των Ολουντίων υπάρχουν οι μήνες Αγριάνιος, Ηραίος, Ελευσίνιος, Δελφίνιος, Απελλαίος.

Υπάρχει λατρεία στην Ίσιδα και τον Σάραπη.

Σε μία επιγραφή που βρέθηκε αναγράφονται τα εξής:

«ΠΛΕΙΣΤΩΝΙΔΑΣ

ΤΙΜΟΓΕΝΕΥΣ

ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥ

Σ Α Ρ Α Π Ι -  Ι Σ Ι Δ Ι

ΧΑΡΙΣΤΕΙΟΝ»

Άλλη μια επιτύμβια επιγραφή, πιθανώς επίγραμμα, μας λέει τα παρακάτω.

Κ ρ α τ ί ν ο ς   Ζ ω π ύ ρ ο υ .

Ζωπύρου άδε Κρατίνον έχει κόνις, ώ παροδίτ[α,

παίδα τον εν θνατοίς πάσιν αλυπότατον

οκτώ και δεχέτης παρεών κρατεράς υπό νούσω

ήλθ’ εις Αγεσίλα δώμα βιαζόμενος,

ματρί λιπών στεναχάς και πένθεα κουκ επανήλ[θ] | ες

ούτε γάμοισι τεοίς οι τυτθηνάμενοι.

πολλά δε οδυρόμενη συν ομαίμοις εστενάχησε

Σωσιτώ ως άγαμον κάτεκνον είδε νέκυν.

ώ θύγατερ πολύμοχθε Αφροδισία, οίον έθραψας

παίδα δόμοις. Μοίρα[ν] [δ’] ο[υ]κ’ επέ[κλω]σε Τύχη,

αλ’ ικανώς γίνοιτο, ω Ζεύ, πίστει εσδ…ε . ελλον

Ζωπύρου …………………………

Επιγραφές που αφορούσαν την πόλη του Ολούντος βρέθηκαν και σε άλλες πόλεις. Για παράδειγμα στη Λατώ, στη Λύττο, στην Κνωσό. Θα αναφέρουμε  τέσσερις από αυτές:

(C. 120-117/6).Vv.i sqq.:

 «Επί των αιθαλέων κοσμιόντων Κνωσοί μέν - - - , εν δε Ολόντι των συν Τηλεμάχω τω Γνώμιος, μηνό[ς] Α[γρια]νίω - -

 15 sqq.: και αναγραφήτω  τα ευδοκημένα - - -, ε[ν δε Ολόντ]ι εν τω ιαρώι τω Ζηνός τω [Ταλλ]αίω, …………..»

Α (117/6) Vv. 5 sqq:

 - - - επί  κόσμων - - ,εν δε Ολόντι των σύν Μενοντίδαι τω Ακάσσονος, μηνός Eλευσινίω δευτέραι - - - ΙΙ sqq.: και θέμεν στάλαν - - - , εν δε Ολόντι εν τω ιαρώι τω Ζηνός τω Ταλλαίω - - - , κρινόντων δε οι Κνώσιοι - - - άρχοντος μηνός Καρωνίω, - - - ως δε Ολόντιοι άγοντι μηνός Δελφινίω, - - - - 

Β(116/5) Vv. 47 sqq. :

- - - τών παραγενομένων πρεσβευτάν - - -, παρά δε τάς Ολοντίων πόλεος Ικαδίωνος τω Αρχικώμω - - - 55 sqq.: κυρίος ήμεν κρίνοντας Κνωσίος - - - άρχοντος μηνός Νεκυσίω - - - Κνωσοί,  εν δε Ολόντι επί των συν Αντικλείτω[ι] Ευβώλω [ι] μηνός Απελλαίω, - - - 

Vv. I sqq:

[- - - κοσμιόντων - -, εν δε Ολόντι επί των συν Σωφρονίχωι τω] Αρίστιος μηνός Ελευσινίω, - - -. 46 sqq: [αναγρά]ψαι δε και ταν συνθήκαν - - και ανθέμεν - -, οι δε Oλόντιοι εν [τω]ι (ιαρώι) Ζην[ό]ς τώ Ταλλαίω - - 84 sqq: Επί κόσμων - - εν δε Ολόντι επί των σύν Κρατίνωι τω Αριστονύμω μηνός Ηραίω - - -.

(από το βιβλίο της Κας Μargarita Guarducci «Κρητικές επιγραφές»).                    

         

                                                     

11. Ο ΘΡΥΛΟΣ ΤΗΣ ΒΡΙΤΟΜΑΡΤΙΟΣ

Η λέξη Βριτόμαρτις, ανήκει στο πελασγικό κρητικό γλωσσικό ιδίωμα και σημαίνει «γλυκιά παρθένος».

Ο Ντεχριάμ, Γάλλος συγγραφέας, από την μυθολογία της αρχαίας Ελλάδος, λέει για τη Βριτόμαρτις:

 «Στην Κρήτη (Ολούς) η Άρτεμις σενεχέετο με μια τοπική θεότητα, η οποία ελέγετο Βριτόμαρτις και Δύκταινα ή Δύκτιννα. Η Βριτόμαρτις ήταν νεαρά και ωραία παρθένος, όπως η ελληνική Άρτεμις, και διέτρεχε τα δάση και τα όρη κυνηγώντας. Η Βριτόμαρτις είχε την κρητική της παράδοση, όπως έκτοτε μετεπλάσθη από την φαντασία των αρχαίων Κρητών.

 Τη νεαρά και αγνή καλλονή ερωτεύθηκε παράφορα ο Μίνωας, την κατεδίωξε δε μέχρι τη θάλασσα (κατά μία αμυδρά παράδοση μέχρι τον Ολούντα).

Η παρθένος κυνηγημένη, σε μια απεγνωσμένη προσπάθεια να διατηρήσει την αγνότητά της, έπεσε απελπισμένη στη θάλασσα για να αυτοκτονήσει. Κατά καλή της όμως τύχη, ψαράδες Ολούντιοι την έσωσαν. Όταν δε έμαθαν την περιπέτειά της, συγκινήθηκαν τόσο πολύ, που έκαναν θρύλο τους και σιγά σιγά λατρεία την αγνή παρθένο Βριτόμαρτι.

Υπάρχουν και άλλοι πολλοί ακόμη πιο ωραίοι και πιο ποιητικοί μύθοι για την Βριτόμαρτι.

Είναι έλεγαν η προσωποποίηση της σελήνης, η οποία οδηγεί τους ναυτικούς στις νυχτερνές επιχειρήσεις (είναι η συντροφιά που προσφέρει το φεγγάρι τις νύχτες και το θάρρος που δίνει η παρουσία του στους ναυτικούς).

Άλλος μύθος λέει ότι είναι εικόνα της σελήνης, η οποία πορεύεται πάνω από τις ακτές και τα βουνά, σταθερή και βιαστική, κυνηγημένη από τον απειλούντα να την καταφτάσει ήλιο, και έπειτα από μακρά πορεία βυθίζεται στη θάλασσα» .

  Ο ίδιος μύθος δηλαδή πάντα σε επανάληψη:

Ήλιος – Σελήνη

Δίας – Ευρώπη

Μίνως – Βριτόμαρτις κλπ.

12. ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΓΙΟΡΤΕΣ

(πληροφορίες από κα. Βασιλική Ζωγραφάκη, αρχαιολόγο)

ΤΑ ΒΡΙΤΟΜΑΡΤΕΙΑ Η ΒΡΙΤΟΜΑΡΠΕΙΑ ήταν ετήσια γιορτή κατά κανόνα θρησκευτικού χαρακτήρα. Ήταν πολύ καλά οργανωμένα από τους Κόσμους.

Οι Κόσμοι καλούν τους συμμάχους τους πολύ καιρό πριν και ζητούν από αυτούς πρεσβείες για να παρευρεθούν στη γιορτή.

Οι επίσημοι προσκεκλημένοι (Κόσμοι των άλλων πόλεων) έχουν μαζί τους «θιάσους» (ομάδες πολιτών, οι οποίες τελούν διάφορα θρησκευτικά δρώμενα). Οι άρχοντες φιλοξενούνταν στο Πρυτανείο και οι υπόλοιποι στο Ανδρείο.

Και οι Ολούντιοι συμμετείχαν σε διάφορες γιορτές συμμάχων πόλεων (στοιχεία από επιγραφές).

Από επιγραφές που έχουν βρεθεί ορίζεται ακόμα και η ενδυμασία των αρχόντων σε πολλές συνθήκες. Το ένδυμα που φορούσαν οι Κόσμοι αναφέρεται και σε συνθήκη Ολουντίων – Λατίων.

Κατά την τέλεση της γιορτής γίνονταν πομπές, θυσίες, χοροί, αθλητικοί αγώνες (κυρίως αγώνες δρόμου) και ακολουθούσε ο κύριος εορτασμός με συνοδεία μουσικών οργάνων, ανάγνωση των συνθηκών και όρκιση των νέων .

ΤΑ ΘΕΟΔΑΙΣΙΑ ήταν γιορτή ανάλογη με τα Θεοξένια, κατά την οποία οι πιστοί παρέθεταν γεύμα προς τιμή του θεού και πίστευαν ότι συμμετέχει και ο ίδιος.

ΤΑ ΕΛΕΥΣΙΝΙΑ ήταν γιορτή αφιερωμένη στη θεά Δήμητρα.

13. ΠΟΛΙΤΕΥΜΑ – ΑΡΧΕΣ - ΘΕΣΜΟΙ

Όπως αναφέραμε, πριν την κάθοδο των Δωριέων επικρατούσε στο νησί το πολίτευμα της βασιλείας.

 Μετά την  κάθοδο  των  Δωριέων κάθε πόλη, φυσικά και  ο Ολούς, κυβερνιόταν από τους δικούς της άρχοντες.

Το πολίτευμα του Ολούντος δεν θα μπορούσε να διαφέρει από αυτό της υπόλοιπης Κρήτης.

Ήταν το αριστοκρατικό – δημοκρατικό, του οποίου οι αρχές έγιναν γνωστές από επιγραφές.

 Στηριζόταν στην τάξη των ευγενών, ενώ από τις τάξεις τους εκλέγονταν οι Κόσμοι, αξίωμα το οποίο δεν ήταν κληρονομικό και ο αριθμός και η θητεία τους δεν ήταν ίδιος  για όλες τις πόλεις.

Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης δείχνουν το θαυμασμό και την αγάπη τους προς την Κρητική Πολιτεία.

Έχουν αναφερθεί σε αυτήν στα βιβλία τους, ο Αριστοτέλης στα Πολιτκά του και ο Πλάτων στους Νόμους.

Στα έργα του ο Αριστοτέλης αναφέρεται στην Κρητική πολιτεία και τους Κόσμους. Γενικότερα περιγράφει:

 «… οι μεν έφοροι πέντε τον αριθμόν, οι δε κόσμοι δέκα εισίν. Οι δε γέροντες τοις γέρουσιν, ους καλούσιν οι Κρήτες βουλήν, ίσοι. Βασιλεία δε πρότερον μεν ην, είτα κετέλυσαν οι Κρήτες, και την ηγεμονίαν οι κόσμοι την κατά πόλεμον έχουσιν. Εκκλησίας δε μετέχουσι πάντες, κυρία δ’ ουδενός έστιν αλλ’ ή συνεπιψηφίσαι τα δόξαντα τοις γέρουσι και τοις κόσμοις … ενταύθα δ’ ουκ εξ απάντων αιρούνται τους κόσμους, αλλ’ εκ τινων γενών, και τους γέροντας εκ των κεκοσμηκότων … και το μη κατά γράμματα άρχειν αλλ’ αυτογνώμονας επισφαλές … έξεστι δε και μεταξύ τοις κόσμοις επειπείν την αρχήν».

Οι Κόσμοι λοιπόν εκλέγονταν μόνο από μερικές οικογένειες και δεν προέρχονταν από όλα τα στρώματα του λαού.

Η Γερουσία, την οποία οι Κρήτες αποκαλούν Βουλή, αποτελείτο από παλαιότερους Κόσμους, που είχαν καταξιωθεί για την προσφορά τους.

Στην Εκκλησία συμμετείχαν όλοι οι ελεύθεροι πολίτες. Ο ρόλος της ήταν καθαρά τυπικός. Η δικαιοδοσία της Εκκλησίας στα θέματα που καλούνταν να αποφασίσει ήταν, χωρίς καμία συζήτηση ή παρατήρηση, να επικυρώνει τις αποφάσεις των Κόσμων και της Βουλής.

 («Εκκλησίας δε μετέχουσι πάντες, κυρία δ’ ουδενός έστιν αλλ’ ή συνεπιψηφίσαι τα δόξαντα τοις γέρουσι και τοις κόσμοις»).

Για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα κάθε γένος, από αυτά που αποτελούσαν τη Συνέλευση, εξέλεγε τον Πρωτόκοσμο.

Οι Κόσμοι είχαν δικαστική και διοικητική εξουσία, διαχειρίζονταν τις εξωτερικές και εσωτερικές υποθέσεις, ενώ κατά τους Ελληνιστικούς χρόνους εξέδιδαν τα διατάγματα και τους νόμους.

Υποβάλλονταν σε αυστηρό έλεγχο και σε περιπτώσεις παραλείψεων πλήρωναν υψηλά πρόστιμα.

Η θητεία τους ήταν μόνο ένα χρόνο.

Δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν αμέσως την επόμενη θητεία αλλά μετά από ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, διαφορετικό για κάθε πόλη (από τρία έως δέκα χρόνια).

Αν οι Κόσμοι παρέβαιναν τους νόμους, στερούνταν για πάντα τα πολιτικά τους δικαιώματα και πλήρωναν βαρύτατα πρόστιμα. Όλες δε οι αποφάσεις τους ακυρώνονταν.

Οι βαριές ποινές αυτές επιβάλλονταν, επειδή οι νομοθέτες ήθελαν να αποτρέψουν την κατάλυση του υπάρχοντος τότε πολιτεύματος.

Στα καθήκοντα των Κόσμων περιλαμβανόταν και το αυστηρά ελληνικό έθιμο, η ορκομωσία των πολιτών και των ξένων.

 «ΝΟΜΟΣ ΚΕΙΤΑΙ ΠΑΝΤΑΧΟΥ ΟΜΝΥΟΥΣΙ ΤΟΝ ΟΡΚΟΝ ΤΟΥΤΟΝ».

Ο όρκος δινόταν μπροστά στους Κόσμους. Οι ξένοι σε δέκα μέρες από την άφιξή τους έπρεπε να ορκιστούν.

 Όποιος από τους πολίτες δεν δεχόταν να ορκιστεί στερούνταν τα πολιτικά του δικαιώματα και έπεφτε στην τάξη των απελεύθερων.

Ο Κόσμος, του οποίου η θητεία έληγε, έπρεπε να παραδώσει στον διάδοχό του μπροστά στους λογιστές και τους πράκτορες κάνοντας τον απολογισμό του.

14. ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Οι κάτοικοι του Ολούντος, όπως και στην υπόλοιπη Κρήτη, χωρίστηκαν σε τρεις κατηγορίες.

«Την μεν κοινήν, φησί, δουλείαν οι Κρήτες καλούσι μνοίαν. Τη δε ιδίαν αμφαμιώτας τους δε περιοίκους υπηκόους» (Σωσικράτης).

ΠΕΡΙΟΙΚΟΙ:

Κατοικούσαν στα περίχωρα των πόλεων. Δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα. Ασχολούνταν με την καλλιέργεια της γης αλλά και με εμπορικές και βιοτεχνικές δραστηριότητες, γι’ αυτό χαρακτηριστική ήταν η οικονομική τους ανεξαρτησία.

ΜΝΩΙΤΕΣ:

Ήταν δούλοι του δημοσίου. Φρόντιζαν τα δημόσια κτήματα και τα βοσκοτόπια.

 Τα προϊόντα από τις εκτάσεις τα παρέδιδαν στο κράτος (πόλη) και ένα μέρος από αυτά μοιραζόταν στα κοινά συσσίτια και στα σπίτια των πολιτών.

 Η ονομασία Μνωίτες προέρχεται είτε από το «ΔΜΩΣ» που σημαίνει «αιχμάλωτοι πολέμου» είτε από το «ΜΙΝΩΙΤΕΣ».

ΑΜΦΑΜΙΩΤΕΣ ή ΚΛΑΡΩΤΕΣ:

Ήταν δουλοπάροικοι και ανήκαν στους κτηματίες, οι οποίοι κατά τη πρώτη διανομή γης μετά την κατάληψη της Κρήτης είχαν αποκτήσει με κλήρο τα κτήματά τους.

 Κατά μία άποψη ονομάστηκαν έτσι γιατί σύμφωνα με το κρητικό γλωσσικό ιδίωμα «αφαμίας» ονόμαζαν τους αγρούς. Σύμφωνα όμως με τον Γοτλίγγιο τα συστατικά της λέξης «αμάω» και «αμφί» σημαίνουν αυτούς που κατοικούν γύρω από την πόλη (αμώντες), δηλαδή θερίζοντας και συλλέγοντας.

Το «κλαρώτες» έχει και αυτό δύο εξηγήσεις.

Η μία τοποθετεί την καταγωγή της στην λέξη «κλήρος», δηλαδή τον λαχνό που τους έδωσε το δικαίωμα της ιδιοκτησίας ενός αγροτεμαχίου, και η άλλη πάλι από τη λέξη «κλήρος», με τη σημασία εδώ του τμήματος γης.

Οι «αμφαμιώτες» όπως και οι «μνωίτες» είναι κάτι αντίστοιχο με τους είλωτες της Σπάρτης, αλλά με κάποια ιδιομορφία.

 Έτσι, ενώ οι είλωτες ανήκαν αποκλειστικά στην κυριότητα των ιδιοκτητών τους και εξαρτούνταν αποκλειστικά από αυτούς, οι δουλοπάροικοι της Κρήτης είχαν ένα βαθμό εξάρτησης από τους ιδιοκτήτες τους (ή από το δημόσιο οι μνωίτες), είχαν όμως και ορισμένα προνόμια, όπως η κατοχή ζώων, η ελεύθερη τέλεση θρησκευτικών τελετών, το δικαίωμα να νυμφεύονται, να παίρνουν διαζύγιο κλπ.

Οι αμφαμιώτες ζούσαν στους αγρούς και απασχολούνταν αποκλειστικά με την καλλιέργεια των κτημάτων των αφεντικών τους (Δωριέων κληρούχων). Πλήρωναν δε έναν φόρο, όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης και ο Δωσιάδας:

 «… των δε δούλων έκαστος Αιγιναίον φέρει στατήρα κατά κεφαλήν».

Ο κώδικας της Γόρτυνας (στήλη ΙΙΙ) περιγράφει τους κανόνες γάμου, διαζυγίου, σχέσεων με τέκνα (οικογενειακό δίκαιο)

Τα παιδιά των δούλων ανήκαν στους ιδιοκτήτες των γονέων τους και έτσι συνεχιζόταν η ύπαρξη των δουλοπάροικων.

Στον κώδικα (στήλη IV) αναφέρει τις ποινές για οικογένεια που άφηνε έκθετο το παιδί της.

Εάν δούλοι κατηγορούνταν και παρουσιάζονταν στα δικαστήρια, οι κύριοί τους ήταν υποχρεωμένοι να τους υπερασπίζονται και παρείχαν μάλιστα και μάρτυρες για να συνηγορήσουν υπέρ τους.

Όταν δεν υπήρχαν κληρονόμοι των ιδιοκτητών τους, οι δουλοπάροικοι γίνονταν κύριοι της ιδιοκτησίας και ανήκαν πλέον στην τάξη των περιοίκων.

Οι τρεις αυτές ομάδες αποτελούσαν τις  βασικές κατηγορίες του πληθυσμού. Υπήρχαν όμως και άλλες κατηγορίες που περιλάμβαναν μικρότερες ομάδες. Αυτές ήταν:

ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΟΙ:

Υπάγονταν στην αρμοδιότητα του Ξενίου Κόσμου (κσενίου) και τελούσαν σε μία ακαθόριστη ιδιότητα ανάμεσα σε ελεύθερο και δούλο.

ΜΕΤΟΙΚΟΙ:

Ήταν ξένοι, από άλλες πόλεις, και ασχολούνταν με διάφορα επαγγέλματα και τέχνες.

ΧΡΥΣΩΝΗΤΟΙ ΔΟΥΛΟΙ:

Ήταν το δουλικό προσωπικό στα σπίτια των ευγενών και ανήκαν αποκλειστικά σε αυτούς.

Και άλλες μικρότερες ομάδες.

15. Η ΕΤΑΙΡΙΑ – ΤΑ ΣΥΣΣΙΤΙΑ

          «… διήρηνται δ’ οι πολίται πάντες καθ’ εταιρείας, καλούσι δε ταύτας ανδρεία» (Δωσιάδας, παρ’ Αθηναίω IV, 143 Β).

          Ο Κρητικός θεσμός της εταιρίας αποτελεί πρότυπο.

          Για να γίνει κάποιος μέλος της εταιρίας, έπρεπε να είναι παιδί ελεύθερων γονέων. Τα μέλη της εταιρίας αποτελούσαν το πολιτικό σώμα που εξέλεγε τους Κόσμους.

Η Εταιρία διέθετε Ανδρείο και Κοιμητήριο. Το Ανδρείο ήταν το οίκημα που στέγαζε τα συσσίτια, ενώ στο Κοιμητήριο φιλοξενούνταν οι ξένοι.

Ο θεσμός των συσσιτίων στην Κρήτη ήταν παλιότερος και καλύτερος  από τον αντίστοιχο της Σπάρτης, όπως βεβαιώνουν πολλοί ιστορικοί.

«Τα μεν ουν των συσσιτίων έχει βέλτιον τοις Κρησίν ή τοις Λάκωσιν. Εν μεν γαρ Λακεδαίμονι κατά κεφαλήν έκαστος εισφέρει το τεταγμένον, ει δε μη, μετέχειν νόμος κωλύει της πολιτείας, καθάπερ είρηται και πρότερον, εν δε Κρήτη κοινοτέρως. Από πάντων γαρ των γινομένων καρπών τε και βοσκημάτων (εκ των δημοσίων) και φόρων, ους φέρουσι οι περίοικοι, τέτακται μέρος το μεν προς τους θεούς και τα κοινάς λειτουργίας, το δε τοις συσσιτίοις, ώστε και κοινού τρέφεσθαι πάντας, και γυναίκας και παίδας και άνδρας». (Αριστοτέλης Κρητική Πολιτεία).

Στα συσσίτια παρακάθονταν μόνο άνδρες και τα αγόρια από μια ηλικία και πάνω, ενώ το δημόσιο ταμείο προέβλεπε δαπάνες και για την σίτιση γυναικών και ανήλικων παιδιών.

Μετά το τέλος του δείπνου συζητούσαν για τα κοινά και τις ηρωικές πράξεις των μεγάλων ανδρών:

 «προτρεπόμενοι τους νεωτέρους εις ανδραγαθίαν».

Τα τρόφιμα διαμοιράζονταν και στα σπίτια. Υπήρχαν άτομα που ονομάζονταν «διαιρέται τροφίμων» και ασχολούνταν αποκλειστικά με το καθήκον αυτό.

16. ΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΝΕΩΝ

Μεγάλη σημασία απέδιδαν στην αγωγή των νέων και τους προετοίμαζαν με μεγάλη φροντίδα για να αναλάβουν αργότερα τα διάφορα αξιώματα της κοινωνίας τους.

 Όπως για τους άνδρες υπήρχε ο θεσμός της Εταιρίας και του Ανδρείου, οι νέοι είχαν τη δική τους αντίστοιχη οργάνωση την «ΑΓΕΛΗ».

Μέλος της μπορούσε να γίνει κάθε νέος που καταγόταν από ελεύθερους γονείς και είχε κλείσει τα δεκαεπτά του χρόνια. Μέχρι τότε την ευθύνη για τη σωστή ανατροφή του είχαν οι γονείς.

Ο Έφορος σε απόσπασμα γράφει:

 «Παίδας δε γράμματά τε μανθάνειν και τας εκ νόμων ωδάς, και τινα είδη μουσικής, τους μεν ουν έτι νεωτέρους εις τα συσσίτια άγουσι τα ανδρεία. Χαμαί δε καθήμενοι διαιτώνται μετ’ αλλήλων εν φαύλοις τριβωνίοις και χειμώνος και θέρους τα αυτά, διακονούσι τε και εαυτοίς και τοις ανδράσι. Συμβάλλουσι δ’ εις μάχην και οι εκ του αυτού συσσιτίου προς αλλήλους, και προς έτερα συσσίτια. Καθ’ έκαστον δε ανδρείον εφέστηκε παιδονόμος» (Έφορος από τον Στράβωνα, Χ 483).

Σε ηλικία δεκαοκτώ ετών οι νέοι έμπαιναν στις αγέλες και ακολουθούσαν την πολιτική και στρατιωτική εκπαίδευση.

 Η εκπαίδευση αυτή περιλάμβανε μαθήματα γενικής μόρφωσης, φυσικής αγωγής αλλά και στρατιωτικά μαθήματα για την πλήρη προετοιμασία των νέων.

Σε αντίθεση με την Σπάρτη, όπου την εκπαίδευση των νέων ανέθεταν σε παιδονόμους, εδώ η ομάδα διάλεγε έναν νέο ευγενικής καταγωγής και συσπειρωνόταν γύρω του.

 Επικεφαλής της ομάδας έμπαινε ο πατέρας του νέου αυτού και ονομαζόταν αγελάτης.

Ο Έφορος μας αναφέρει πάλι:

«Οι δε μείζους εις τας αγέλας άγονται. Τας δ’ αγέλας συνάγουσιν οι επιφανέστεροι των παίδων και δυνατώτεροι έκαστος όσους πλείστους οίος τ’ εστιν αθροίζων. Εκάστης δε της αγέλης άρχων εστίν ως το πολύ ο πατήρ του συναγαγόντος, κύριος ων εξάγειν επί θήραν και δρόμους, τον δ’ απειθούντα κολάζειν. Τρέφονται δε δημοσία …» (Έφορος από τον Στράβωνα, Χ 483).

Από τις ασκήσεις την κυριότερη θέση κατείχαν ο δρόμος και η τοξοβολία. Ακόμα οι νέοι σκληραγωγούνταν στο να αντέχουν στις καιρικές συνθήκες και γι’ αυτό φορούσαν ένα λιτό πανωφόρι, ίδιο χειμώνα και καλοκαίρι.

«Προς δε το μη δειλίαν αλλ’ ανδρείαν κρετείν εκ παίδων όπλοις και πόνοις συντρέφειν, ώστε καταφρονείν καύματος και ψύχους και τραχείας οδού και ανάντους και πληγών των εν γυμνασίοις και μάχαις ταις κατά σύνταγμα. Ασκείν δε και τοξική και ενοπλίω ορχήσει, ην καταδείξαι Κουρήτα πρώτον, ύστερον δε και συντάξαντα την κληθείσαν απ’ αυτού πυρρίχην, ώστε μηδέ των παιδίαν άμοιρον είναι των προς πόλεμον χρησίμων. Ως δ’ ούτως και τοις ρυθμιοίς Κρητικοίς χρήσθαι κατά τας ωδάς συντονωτάτοις ούσιν ους Θάλητα ανευρείν, ω και τους παιάνας και τας άλλας τας επιχωρίας ωδάς ανατιθέασι και πολλά των νομίμων. Και εσθήτι δε και υποδέσει πολεμική χρήσθαι και των δώρων τιμιώτατα αυτοίς είναι τα όπλα».

Η πνευματική εκπαίδευση των νέων στις αγέλες δεν είχε ιδιαίτερη βαρύτητα και περιλάμβανε ανάγνωση και γραφή χωρίς ιδιαίτερη διδασκαλία, αλλά μόνο τις στοιχειώδεις γνώσεις.

Ακόμη εκπαιδεύονταν στη μουσική, ασκούνταν στην ορθοφωνία, στην απαγγελία πολεμικών ασμάτων και απόδοσης ύμνων και τιμών στους θεούς.

Ο Έφορος από τον Στράβωνα (Χ 481) μας διαφωτίζει:

 «Κρήτες δε τους παίδας τους ελευθέρους μανθάνειν πρώτον τους νόμους εκέλευον μετά μελωδίας, ίνα εκ της μουσικής ψυχαγωγούνται και ευκολότερον αυτούς τη μνήμη διαλαμβάνουσι και ίνα μη τι των κεκωλυμένων πράξαντες αγνοία πεοιηκέναι την απολογίαν έχωσι. Δεύτερον δε μάθημα έταξαν τους των θεών ύμνους μανθάνειν. Τρίτον τα των αγαθών ανδρών εγκώμια».

Τελευταίο στάδιο της εκπαίδευσης αποτελούσε η δίμηνη εξάσκηση υπό την επίβλεψη άλλου νέου μεγαλύτερης ηλικίας, που ονομαζόταν φιλήτορας. Ο φιλήτορας συνδεόταν με μια περίεργη σχέση με τον νέο που είχε υπό την επίβλεψή του.

Ο Έφορος λεπτομερώς περιγράφει ότι ο φιλήτορας, αφού διάλεγε τον νέο που του ήταν αρεστός, γνωστοποιούσε την απόφασή του στους συγγενείς και φίλους του νέου.

 Κατόπιν, και για δύο μήνες, βρισκόταν σε πολύ στενή επαφή με τον νέο, στην εξοχή, στο κυνήγι, στις εκδρομές.

 Μετά το δίμηνο ο φιλήτορας με τον νέο παρουσιάζονταν στο Ανδρείο, όπου ο νέος ανέφερε οποιοδήποτε παράπονο έχοντας δικαίωμα να ζητήσει και την τιμωρία του φιλήτορα αν η συμπεριφορά του δεν ήταν άψογη.

 Παράλληλα και ο φιλήτορας ανέφερε τη δική του εκτίμηση για την στάση του νέου.

Το Ανδρείο έκρινε. Όσοι νέοι κρίνονταν άξιοι ονομάζονταν «Κλεινοί». Φορούσαν πάντοτε ένα διακριτικό πολυτελές ένδυμα και καταλάμβαναν τιμητικές θέσεις στα γυμναστήρια και τις συγκεντρώσεις.

 Από τους Κλεινούς (όπως αντίστοιχα γινόταν με τους Αϊτούς της Σπάρτης) προέρχονταν οι πολιτικοί και οι στρατιωτικοί άρχοντες και οι πολεμιστές, η ηγέτιδα δηλαδή τάξη των πόλεων – κρατών της Κρήτης.

Επειδή αυτή η σχέση των νέων με τον φιλήτορα είχε παρεξηγηθεί και είχε αποτελέσει αντικείμενο σχολίων από τους Αθηναίους, ο Πλάτωνας μας αναφέρει:

 «οι λεπτοί και αβροί Αθηναίοι ηγανάκτουν και επικραίνοντο, οσάκις εξεθειάζοντο οι τραχείς Κρήτες και η πολιτική σοφία των, εκείνο δε όπερ τους ηυχαρίστει περισσότερον από κάθε άλλο, ήσαν αι λιδορίαι και οι χλευασμοί, τους οποίους οι Αθηναίοι ποιηταί και ρήτορες εξαπέλυον κατά των Κρητών».

 Αξίζει όμως να τονίσουμε ότι η σχέση του νέου με τον φιλήτορα, παρόλα τα στοιχεία ελευθερίας που παρείχε, δεν ξεπερνούσε αυτό που καθόριζε ο νομοθέτης, δηλαδή την εγκαρδιότητα και το σεβασμό.

          Μετά τη δίμηνη αυτή εκπαίδευση οι νέοι εισέρχονταν στις εταιρίες και έπειτα παντρεύονταν υποχρεωτικά.

 Απόσπασμα από τον Έφορο αναφέρει ότι ο γάμος ελέγχεται από την πολιτεία και αποτελεί δημόσια τελετή που περιλαμβάνει όσους βρίσκονταν στην ίδια ηλικία.

 

 

 

17. ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ

          Η μεγάλη ακμή του Ολούντος δεν φαίνεται μόνο από τις επιγραφές.

Τα νομίσματά του είναι και αυτά μια τρανή απόδειξη. Είναι γνωστό το ότι κάθε πολις αποτελούσε κράτος ανεξάρτητο με δικούς του άρχοντες, πολιτικούς και στρατιωτικούς, με νομοθεσία και δικά της νομίσματα.

Έτσι και ο Ολούς είχε κόψει το δικό του τύπο νομισμάτων. Το μεγαλύτερο νόμισμά του ήταν ο ασημένιος στατήρ, και το μικρότερο ο χάλκινος οβολός.

 Παρακάτω δίνουμε την περιγραφή των νομισμάτων της από τον Μανώλη Μαυροειδή και το περιοδικό Δρήρος, σελ. 515.

«Στατήρ 1ος

Στη μια μεριά απεικονίζεται η κεφαλή της Πολιούχου θεάς, Βριτομάρτιος, στεφανωμένη με κορδέλλα και κλαδιά από δάφνη. Στους ώμους της κρέμεται μια φαρέτρα γεμάτη από βέλη. Στην άλλη μεριά βρίσκονται κυκλικά γράμματα ΟΛΟΝΤΙoΝ και στη μέση παριστάνεται καθισμένος σε θρόνο ο αετοφόρος Δίας.

Στατήρ 2ος

Στη μια μεριά παριστάνεται πάλι η Βριτόμαρτις σαν και στο 1^ο στατήρα. Στην άλλη βρίσκονται τα γράμματα ΟΛ και μέσα σ’ ένα στέφανο το μονογράφημα.

Οβολός 1ος

Από το ένα μέρος είναι πάλι η Βριτόμαρτις όπως και στους στατήρας κι απ’ το άλλο απεικονίζεται ένα αστέρι. Ο οβολός αυτός βρίσκεται και ασημένιος.

Οβολός 2ος

Από το ένα μέρος έχει την ίδια παράσταση της Βριτόμαρτιος και από το άλλο τ’ αστέρι με τα γράμματα ΟΛΟΝΤΙ΄

Οβολός 3ος

Από το ένα μέρος έχει πάλι την κεφαλή της Βριτόμαρτιος και από την άλλη μέσα σε έγκοιλο τετράγωνο κάποιο δελφίνι με τα γράμματα γύρω ΟΛΟΝ».

18. ΚΛΑΣΣΙΚΟΙ  ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΙ   ΧΡΟΝΟΙ

Ο αρχαίος Ολούς αναφέρεται  κατά την περίοδο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, περί τον τέταρτο π.Χ. αιώνα.

Ο Μέγας Αλέξανδρος στέλνει τον ναύαρχο Αμφοτερό, να σταματήσει την πειρατεία και να συνάψει συμμαχίες με τις κρητικές πόλεις.

Στην Κρήτη υπάρχει μακεδονική κατοχή μετά την άφιξη του Αμφοτερού;

Τι ακριβώς σημαίνει για την Κρήτη αυτή η κατοχή δεν γνωρίζουμε με σαφήνεια.

Δεν υπάρχουν ιστορικές μαρτυρίες. Κάποιες πληροφορίες μας δίνει η επιγραφή της ΚΥΡΗΝΗΣ. Σ’ αυτή υπάρχει κατάλογος των συμμαχικών προς τον Αλέξανδρο πόλεων, στις οποίες η Κυρήνη, σύμμαχος επίσης του Αλεξάνδρου, έστειλε σιτάρι κατά τη μεγάλη σιτοδεία που έπληξε την Ελλάδα περί το 330 έως το 326 π.Χ.

Οι πόλεις που αναφέρονται στη λεγόμενη  στήλη δημητριακών είναι οι: Κνωσός, Γόρτυς, Κυδωνία, ΟΛΟΥΣ, Υρτακίνα, Έλυρος.

Ο Στρατηγάκης συμπεραίνει από αυτή την αναφορά των Κρητικών πόλεων στη Στήλη των Δημητριακών, ότι οι πόλεις αυτές συντάχθηκαν με τον Αλέξανδρο είτε από την πρώτη στιγμή είτε μετά την αποστολή του Αμφοτερού.

Οι Κρήτες έλαβαν μέρος στην εκστρατεία του Αλεξάνδρου σαν σύμμαχοι. Υποθέτουμε ότι το ίδιο έκαναν και οι ΟΛΟΥΝΤΙΟΙ, αφού ο ΟΛΟΥΣ περιλαμβανόταν στις σύμμαχες πόλεις του Μακεδόνα στρατηγού.

Ο ΟΛΟΥΣ αναφέρεται σε μια επιγραφή μεταγενέστερη του Αλεξάνδρου, που βρέθηκε στη Μίλητο και είναι συνθήκη μεταξύ Μιλήτου και είκοσι οκτώ Κρητικών πόλεων.

Είναι γραμμένη στην Ελληνιστική Κοινή. Χρονικά η επιγραφή τοποθετείται από τον Μικρογιαννάκη και Στρατηγάκη γύρω στον τρίτο π.Χ. αιώνα.

 Η συνθήκη είναι υπογεγραμμένη μεταξύ της Μιλήτου και της Κνωσσού, όμως την υπογράφουν και κάτοικοι πόλεων που ευρίσκονται σε σχέση εξάρτησης με την Κνωσό. Ανάμεσα σε αυτούς και οι πολίτες του ΟΛΟΥΝΤΟΣ.

Η επιγραφή της Μιλήτου αποτελεί κρατική παρέμβαση σε θέματα που αφορούν το δουλεμπόριο.

 Ανάλογα παραδείγματα μπορούμε να θεωρήσουμε και διάφορα ψηφίσματα (παρατίθενται παρακάτω) με τα οποία παρέχεται ασυλία και που οι πολίτες οφείλουν να σέβονται, γιατί σε αντίθετη περίπτωση θα τιμωρούνταν.

Οι σειρές αυτές των ψηφισμάτων αποτελούν, πέραν των άλλων, φραγμό στην πειρατική δραστηριότητα.

 Μεταξύ των πόλεων που εξέδωσαν τα ψηφίσματα ήταν και ο ΟΛΟΥΣ.

Ο ΟΛΟΥΣ στα χρόνια των διαδόχων του Αλεξάνδρου αποτελεί σπουδαίο οικονομικό και στρατηγικό κέντρο, αλλά με πολιτική  πάνω στη γραμμή που χαράσσουν οι ηγέτιδες πόλεις, κυρίως η Κνωσός και η Γόρτυνα.

Κατά τον τρίτο αιώνα επίσης ιδρύεται η ομοσπονδία των ΟΡΕΙΩΝ. Απαρτιζόταν από τις πόλεις της Υρτακίνας – Ελύρου – Τάρρας – Λισσού και Ποικιλασίου.

Η ονομασία της ομοσπονδίας προέρχεται από την γεωγραφική περιοχή ΟΡΕΙΑ που βρείσκεται κοντά στα Λευκά Όρη.

Κατά τους χρόνους που δρούσε η ομοσπονδία των ΟΡΕΙΩΝ υπήρχε παράλληλα και μια άλλη ένωση πόλεων της Ανατολικής Κρήτης που την αποτελούσαν οι πόλεις Δρήρος – Μίλατος – Λατώ – Ίστρος και O ΟΛΟΥΣ.

Λειτουργούσε δε ως αντίποδας για την μη είσοδο των δυτικών στον κόλπο του Μιραμπέλλου.

Μεταξύ των ενωμένων πόλεων κυκλοφορούσαν ομοσπονδιακά νομίσματα, χωρίς αυτό να καταργεί και τα επιμέρους νομίσματα των πόλεων.

Αυτές οι δύο ενώσεις είναι οι προβαθμίδες του Κρητικού Κοινού.

Το ΚΟΙΝΟ ΤΩΝ ΚΡΗΤΩΝ το αποτελούσαν σχεδόν όλες οι πόλεις – κράτη της Κρήτης.

Δεν είχε εκτελεστική εξουσία ούτε στρατό, ασκούσε την εξωτερική πολιτική του νησιού ενώ εξασφαλιζόταν η αυτοτέλεια της κάθε πόλης – μέλους.

Επίσης φρόντιζε για την ύπαρξη αρμονικών σχέσεων μεταξύ των Κρητικών πόλεων.

Η προσχώρηση σε αυτό ήταν προαιρετική. Διεπόταν από ειδικό νόμο, το «διάγραμμα των Κρητών». Ο ΟΛΟΥΣ συμμετέχει ενεργά στο ΚΟΙΝΟ ΤΩΝ ΚΡΗΤΩΝ.

Στον «Θησαυρό της Ελληνικής Γλώσσας» του Ερρίκου Στεφάνου διαβάζουμε:

«κατά έθος των Κρητών επερχομένου έξωθεν εχθρού οι Κρήτες κατέπαυον τας στάσεις και τας μεταξύ των εχθρότητας συνηνουμένων των δυνάμεων. Και ούτως η σύμπραξις όλων εναντίον κοινών εχθρών ωνομάσθηκε  ΣΥΓΚΡΗΤΙΣΜΟΣ».

Τον ΟΛΟΥΝΤΑ συναντούμε πάλι επί της εποχής των Πτολεμαίων, και ειδικά επί του Πτολεμαίου του Φιλάδελφου, ο οποίος στέλνει στον στρατηγό Πάτροκλο να φροντίσει για την ασφάλεια, εσωτερική και εξωτερική, κάποιων πόλεων.

 Τον Πάτροκλο, στρατηγό του Φιλαδέλφου, τιμά ο ΟΛΟΥΣ (IC, Ι, 4V), χωρίς να αναφέρονται οι λόγοι.

Τους Ολούντιους συναντάμε  να συμμετέχουν ως σύμμαχοι των Πτολεμαίων στον Χρεμωνίδειο πόλεμο.

19. ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ,  205 – 201 Π.Χ.

Ο Κρητικός πόλεμος διεξήχθη μεταξύ Μακεδονίας και Ρόδου. Η συμμετοχή της Κρήτης σε αυτόν είναι μόνο έμμεση και άμεση ανάμειξη είχαν μόνο η Ιεράπυτνα και ο ΟΛΟΥΣ.

 Επομένως, η ονομασία του ως ΚΡΗΤΙΚΟΣ αποδόθηκε από τους ιστορικούς και οφείλεται στην συμμετοχή των Κρητών.

Ξεκίνησε με υποκίνηση του Φιλίππου  του Ε΄ της Μακεδονίας, που με συμμάχους τους Σπαρτιάτες και τους Κρήτες (προφανώς Ιεραπυτνίους και Ολούντιους) άρχισε πειρατική δραστηριότητα σε βάρος των ροδιακών εμπορικών πλοίων, διαταράσσοντας την διεξαγωγή του εμπορίου στην Ανατολική Μεσόγειο.

Ο Κρητικός Πόλεμος έληξε με το ιδιόμορφο χαρακτηριστικό να μην έχει υπάρξει επίσημη κήρυξη.

Μετά τον πόλεμο, το 201 π.Χ., οι Ρόδιοι υπογράφουν συμφωνία με την Ιεράπυτνα και τον Ολούντα.

Φαίνεται λοιπόν ότι οι  Ολούντιοι νικήθηκαν, διότι οι όροι της συμφωνίας είναι βαρύτατοι γι’ αυτούς.

 Επιγραφή της συμφωνίας (βρέθηκε από τον van Effanterre) μας πληροφορεί:

Κατ’ αρχήν προτάσσεται το αιτιολογικό συνάψεως της συνθήκης, δηλαδή παράκληση των Ολουντίων περί βοηθείας και κοινοπραξίας μετά των Ροδίων.

Στη συνθήκη περιγράφονται οι περιορισμοί στους οποίους υπόκεινται οι Ολούντιοι:

α. οι Ολούντιοι έπρεπε να ακολουθούν τη Ρόδο σε όλες τις συμμαχίες, να διαλύσουν όσες είχαν συνάψει μέχρι τότε

β. υποχρεούνται να εκλέγουν τον ίδιο σύμμαχο και φίλο με τους Ροδίους και δεν επιτρεπόταν στους Ολουντίους να συνάπτουν συμμαχίες με άλλους

γ. δεν επιτρεπόταν στους Ολουντίους να αρχίσουν πόλεμο με κανέναν, αν δεν ήταν σύμφωνος ο Δήμος των Ροδίων

δ. να παραχωρούν στους Ρόδιους τα λιμάνια και τα ορμητήρια και να είναι φίλοι και σύμμαχοι των Ροδίων «εις τον άπαντα χρόνο»

ε. αν ήταν αναγκαίο να βοηθούν τους Ρόδιους με εκατό άνδρες, πενήντα από τους οποίους έπρεπε να είναι υποχρεωτικά Ολούντιοι.  

Από μια μικρότερη επιγραφή γίνεται λόγος για άφιξη στον Ολούντα Ροδίου επιστάτη με τους στρατιώτες του και παράδοση ενός νησιού σε αυτόν, πιθανότατα και ενός φρουρίου των Ολουντίων.

Φαίνεται ότι οι όροι της συμμαχίας ήταν ευνοϊκότατοι για τους Ρόδιους, οι οποίοι άσκησαν πραγματική κατοχή επί της πόλης του Ολούντος.

Εν τούτοις η κατοχή αυτή δεν φαίνεται να διήρκεσε επί μακρόν.

Η Ρόδος τελικά κατάφερε να σταματήσει την πειρατεία, να υπαγορεύει τους όρους στις ηττημένες πόλεις και να αποκτήσει συμμάχους και ορμητήρια.

Ένα κομμάτι της συνθήκης του Ολούντος βρέθηκε το 1937 εντοιχισμένο στην αψίδα της παλαιοχριστιανικής βασιλικής του Πόρου. Αυτό περιείχε μόνο δεκαπέντε κολοβούς στίχους.

Το 1960, μετά από νέα ανασκαφή, ο van Effanterre με τον επιμελητή βυζαντινών αρχαιοτήτων Μύρωνα Μιχαηλίδη βρήκαν το συμπληρωματικό κομμάτι εντοιχισμένο στον βόρειο τοίχο της εκκλησίας, χαραγμένο όπως και το πρώτο πάνω σε σιδερόπετρα.

Το κείμενο της συνθήκης, με συμπληρώσεις από αρχαιολόγους γραμμάτων που λείπουν,  έχει ως εξής:

«Έδοξε τα βουλά και τω δάμω[2] επειδή Ολούντιοι φίλοι και συγγενείς υπάρχοντες του δάμου πέμψαντες ψαφίσματα και πρεβευτάς παρακαλούντι τον δάμον τα πάσαν πρόνοιαν ποιήσασθαι όπως, γενομένας συνθέσιος εγγράπτου εις τον πάντα

5        Χρόνον ασφαλώς και ετοίμως υπάρχη ταις πόλεσιν … πάσα

βοάθεια και κοινοπραγία και εν τε τω παρόντι χρόνω και εν τω ύστερον πάντα τα συφμέρονται γίνηται αμφοτέραις ταις πόλεσι

και τοι παραγενόμενοι παρ’ αυτών πρεσβευταί Πραίσιος Ηροδώρου,

Χαριάνθης Λοκρίωνος, Σώτιμος Τυχασίου, επελθόντες επί ταν βουλάν

10      και ταν εκκλησίαν διέλεγεν σπουδάς και φιλοτιμίας ουθέν ελλείποντες, αξιούντες τον δάμον ιδία ποιήσασθαι ποτί ταν πόλιν αυτών συμμαχίαν. Όπως ουν ο δάμος φανερός ή πόνοιαν πεποιημένος

Ολουντίων και πάντα τα συμφέροντα συνκεχωρηκώς αυτοίς καθ’ ά ηξίωσαν αρχά αγαθά εύξασθαι μεν τους ιερείς και τους ιεροθύτας τω Διί και τω αλίω

15      και τα Ρόδω και τοις άλλοις θεοίς πάσι και πάσαις καθ’ ιερών των νομιζομένων συνενέγκαι τα δόξαντα το δάμω τω Ροδίων και τα πόλει τα Ολουντίων. Επιτελειάν δε ταν ευχάν γενομενάν θυσίαν και πόθοδον ποιήσασθαι

τοις θεοίς κατά τα νομιζόμενα. Κυρωθείσας δε τας συμμαχίας

και των όρκων συντελεσθέντων κατά τα γεγραμμένα υπάρχ…

20      …ιν συμμαχίαν Ολουντίοις ποτί τον δάμον τον Ροδίων και τον αυτόν σύμμαχον

και φίλον αιρείσθαι Ολουντίους Ροδίοις καθ’ ό,τι κα τω δάμω δοκή, μη εξείμειν

δε Ολουντίοις ποτ’ άλλον μηδένα συμμαχίαν ποιήσασθαι παρευρέσει

μηδεμιαί, τας δε πρότερον αυτοίς υπαρχούσας συμμαχίας πάσας

διαλελύσθαι. Μη εξείμειν δεν Ολουντίοις μηδέ κατάρχειν πολέμου

25      ποτί μεθένας κα μη συνδοκή τω δάμω τω Ροδίων. Συνεργείν δε Ολουντίους

τω δάμω τω Ροδίων και πόλιν και λιμένας και ορματήρια παρέχεν

και εύνους και φίλους και συμμάχους υπάρχειν εις τον άπαντα χρόνον

και ει τις κα επί πόλιν ή χώραν στρατεύηται ταν Ροδίων ή τους νόμους

ή τας ποθόδους ή ταν καθεστακυίαν δαμοκρατίαν καταλύη βοαθείν

30      Ολοντίους Ροδίοις παντί σθένει κατά το δυνατόν και είμεν τον Πρασσίω …….ν κατά …. θων πολέμιον Ολουντίοις. Ει δε κα ο δάμος μεταπένπηται συμμαχίαν παρά Ολουντίων, αποστελλόντων Ολούντιοι ταν συμμαχίαν εν αμέραις τριάκοντα αφ’ ας επαγγείλων τι Ρόδιοι άνδρας

35      μη ελάσσους εκατόν, ελευθέρους, όπλα έχοντας, τούτων δε όντων

Μη ελάσους των ημίσων Ολούντιοι.

 Τοις δε πεμπομένοις παρά Ολουντίων παρεχόντων Ρόδιοι πορεία εις ταν διακομιδάν ταν εκ Κρήτας εις Ρόδον. Αφ’ ου δε και έλθωντι οι σύμμαχοι εις Ρόδον ταν μεν πράταν αμεράν τριάκοντα λαμβανόντων τα οψώνια μεν παρ’ Ολουντίων του δε υπολοίπου χρόνου παρά των Ροδίων έκαστος ταν αμέραν εκάσταν οκτώ οβολούς ροδίους

40      τοι δε αγεμόνες των Ολουντίων δραχμάς δύο έκαστος αγούμενοι ανδρών μη ελασσόνων είκοσι λαμβανόντων ανδρών έκαστος τας αμέρας εκάστας ………………………………

Στην τελευταία παράγραφο η συμφωνία προβλέπει ότι τη μεταφορά τής στρατιωτικής αποστολής των Ολουντίων αναλαμβάνουν οι Ρόδιοι.

Αφού δε φτάσουν στη Ρόδο, τις τριάντα πρώτες ημέρες ο μισθός των στρατιωτών πληρώνεται από τους Ολουντίους και τον υπόλοιπο χρόνο από τους Ρόδιους. Ο μισθός είναι οκτώ ρόδιοι οβολοί ανά ημέρα.

Στους επικεφαλής της αποστολής, οι οποίοι είχαν στις διαταγές τους τουλάχιστον είκοσι άντρες, η αμοιβή είναι δύο δραχμές για τον καθένα.

20. ΨΗΦΙΣΜΑΤΑ  ΒΟΥΛΗΣ  ΟΛΟΥΝΤΙΩΝ

          Βρέθηκαν στο Κανάλι του Πόρου και φυλάσσονται στο Μουσείο του Λούβρου.

Με αυτά οι Ολούντιοι τιμούσαν πολίτες από άλλες περιοχές που προσέφεραν στην πόλη τους.

Τα ψηφίσματα είναι τιμητικά, προξενικά και παρέχουν ασυλία. Μαρτυρούν ότι οι Ολούντιοι είχαν σχέσεις (εμπορικές, στρατιωτικές, καλλιτεχνικές, επιστημονικές) με κατοίκους άλλων πόλεων όπως π.χ. Ρόδιους, Μεσσήνιους, Σάμιους, Ρεθύμνιους, Κυρήνοιους, Κνίδιους, Γορτύνιους, Περγαίους, Χαλκιδαίους, Αλεξανδρείς, Κάσιους, Λυσίους κλπ.

Επί δαμιοργούΣωτάδα

έδοξε Ολοντίων

τ]οις κόσμοις

κ]αι ται πόλει

(επί του άρχοντος Σωτάδα, αποφάσισαν οι κόσμοι και η πόλη των Ολουντίων).

 Επειδή

Δ]αμάτριος Δαματρίου

Α]στυπαλαιεύς,

στ]ρατευσάμενος

π]αρ’ αμίν και ευτάκ[τως

πο]ι(σάμενος) ταν πα-

ρε]πιδαμίαν και φρον-

τι]ζων τας πόλιος υπέρ τας

α]σφαλείας, όπως ουν

φ]αίνηται και α πόλις

το]ις καλοίς και αγαθοίς

αν]δράσι τας καταξί-

ας χ]άριτας αποδιδούσα.

Δε|δόχθαι τοις πολίταις

ε]ίμεν Δαμάτριον πρό-

ξενον και πολίταν, και

α]υτόν και εκγόνους.

Είμεν δε αυτώι και πο-

λ]έμου και ειρήνας είσ-

π]λου<ν> και έκπλουν ασυ-

λεί και ασπονδεί κα-

θ]άπερ και τοις άλλοις.

          Δαμιοργός = άρχοντας (κόσμος)

          Έκγονοι η έγγονοι = απόγονοι

          Το παραπάνω είναι ένα τιμητικό ψήφισμα που αναφέρεται στον Δαμάτριο Δαματρίου από την Αστυπάλαια, ο οποίος πρόσφερε υπηρεσίες στην πόλη και για τον λόγο αυτό,  απονέμεται τιμητικά, σε αυτόν και τους απογόνους του, η ιδιότητα του Ολουντίου πολίτη και προξένου, του δίδεται ασυλία (ελευθερία) για να εισέρχεται και να εξέρχεται από τα λιμάνια της πόλης.

2

Επί Λοκρίωνος

Εύβιος Ευβίου Μεσσάνιος κιθαρωδός

και Ζώβιος ο αδελφός αυτού πρόξενοι

και πολίται, αυτοί και γένος.

3

Επί δαμιοργού Λεύκου, πρόξενοι

και ευεργέται Ρόδιοι Τελέδαμος Τελεμβρότου,

 Λυσίας Αρχέλα, Κλεινόστρατος Επικράτευς,

Ηρόδοτος Ευαγόρα.

4

Επί δαμιοργού Λεύκου έδοξε τοις πολίταις προ-

ξένος ήμεν και ευεργέτας Πάτροκλον Πάτρωνος Μακεδόνα, Καλλικράτη, Περιγένη, Αριστόνικον Βοΐσκου Σαμίος, Αρίστανδρον Αρατοκ(λ)εύς Ρ]όδιον, Αντίοχον (Φιλ)τίδα Απταραίον, Παυσανίαν Κα]λλιάνακτος Αλεξανδρή, Κλεωναίον

Δα?]μοκράτους Ριθύμνιον, Αντίφλον Μναστοκλεύς

Κ]υραναίον.   vac.

5

Έδοξε Ολο-

ντίων ται πόλει Σωτηρίδαν Μνασία,

Φιλόδαμον Μνασικάρτιος, Μοστυλίωνα Πετραίω Γορτυνίονς προξένονς ήμεν και ευεργέτανς

               και πολίτανς, και αυτόνς και εγγόνονς.    vac

6

Επί Λοκρίωνος

Πλα I I λγιος Κόμωνος Περγαίος κι]θ[α]ρωιδ[ό]ς πρόξενος και ευεργέτας Ολο[ν]τίων, αυτός και γένος.

7

Επί [Δ]αμόδωντος και Τηλεχώρου

και Αριστομένους, έδοξε Ολοντίων ται πόλει Αλέ-

ξιππον Επιγένους Χαλ-

κιδέα πρόξενον είναι

και πολίτην, αυτόν και εγ-

γόνους και μετέχειν

πάν(τ)ων ώνπερ οι άλλοι

πολίται. Ήμεν δε αυτώι

και ατέλειαν καθάπερ

τοις άλλοις προξένοις.

8

Επί δαμιοργού Σωτίμου, Αν-

Δροβώλου, Δαμονόμου, έδοξε Ολοντίοις Ικάδιον Μόλλιος Αλε-

ξανδρέα είναι πολίτην, αυ-

τον και εγγόνους, καθάπερ

και τους άλλους πολίτας.

9

Ε]πί δαμιοργού Αυτοσθένευς έδοξε

 Ολουντίων τοις κόσμοις και ται πόλει

 Διδύμαρχον Χαίτωνος Ρόδιον πρόξενον είμεν

 και ευεργέταν, αυτόν και εγγόνους.

Υπάρχειν δε αυτώι και ε]ίσπλουν και έκπ]λουν

 και πολέμ]ου και ειρήνας κ]αι ατέλειαν

 καθ]ά και τοις άλλοις

προξένοις και ευεργέταις.  vac

10

Επί δαμιοργού Αυτόσθένευς έδοξε

Ολουντίων τοις κόσμοις και ται πόλει Εύδαμον Σωσιγέ-

νευς Ρόδιον πρόξενον είμεν και

ευεργέταν, αυτόν και εγγ]όνους.

 Υπάρχειν δ]ε αυτώι και είσπλουν

και έκπλου[ν κ]αι πολέμου και ειρήνας

 και ατέλειαν καθά και τοις άλ-

λοις προξένοιςκαι ευεργέταις.

11.

Επί δαμιοργού Αρσ[ία

Α]γήμων Λυσ[ιμάχου Κνίδιος

Ο]λοντίων πρόξεν]ος, πολίτας,

 ευε[ργέτας, αυτός κα[ι

γένος.

12

[-------------------- φι-

λανθρώποις ποτ[ί τάν πόλιν, μετα πέμπτου

 δε αυτού γινομένου ες οίκον και όντος

 περί το αποτράχεν, εμπεπτωκότος αμίν

καιρού σκληρού και χρειάν πολλάν και

αναγκαίαν διά τας φθοράς τας

των ανθρώπων και τον εμπεπτωκότα

λοιμόν, επείσαμες αυτόν αξιώσαντες

 παραμείναι και μη καταλιπέν αμέ εν

τώι αναγκαιοτάτω[ι καιρώι,

πεισθέντο[ς δε αυτού και πολ[ύ έτι μάλλον

επιδόντος αυτόν κατά ταν τέχναν και σώζοντος

 τος ενοχλουμένους ός ής δυνατόν

 κατά ταν αυτού επιμέλειαν.

Όπως και α αμά πόλις ευχάριστος γίνηται

 τοις αγαθοίς ανδράσι.

Επαινέσαι αυτόν και στεφανώσαι χρυσέωι στεφάνωι

 τώ[ι εκ του νόμου αρετάς ένεκεν και ευνοίας,

αν έχων δετέλεσ[ε ες ταν αμάν πόλιν.

 Ήμεν δε αυτόν πρό-

ξενον και ευεργ[έταν και πολίταν,

 α[υτον και γένος,

μετέχοντας πάντων ών και οι άλλο[ι

 μετέχοντι πρόξενοι και ευεργέται και πολίται.

Υπάρχεν δε αυτοίς και ατέλειαν πάντων

 και έσπλουν και έκπλουν και πολέμου και ειρήνας

 ασυλεί και ασπονδεί και

κατά γαν και κατά θάλασσα[ν.

 Αναγράψαι δε τόδε

το ψάφισμα ες το ιερόν του Ζηνόςτου Ταλλαίου

 κα[ι εις το του Ασκλαπιού.

 Αποστήλαι δ[ε και ες Κάσον το

ψάφισμα και αξιώσαι Κασίους

 δόμεν τόπον εν τω[ι ιερώι του Απόλλωνος του Τεμενίτα

 όπως αναγράψαντες εστάλαν λιθίναν θώμες. Vac

13

και τοις άλλοις προξένοις και ευεργέταις

 αναγράψαι δε και ες στάλαν λιθίναν

 και αναθέμεν ες το ιαρόν του Ασκλαπιού,

εφ’ οίς {[εφ’ οίς]} ετιμάθεν,

Απολλόδοτον Αγησίωνος Ρόδιον,

Τιμαίον Αμφιτίμου Ρόδιον,

Δαμόνομον ΑρίστωνοςΡοδίος,

Αριστοκράτη Απολλοδώρου Ρόδιον,

Διόκριτον Αντικρέοντος,

 Ισμιλίωνα Ευδάμου,

 Δαμόφιλον Αγησιστράτου,

Ευφρώνακτα Αριστοκράτους,

 Απολ(λ)όδοτον Ιαροκλεύς,

 Πυθόδωρον Πυθοκρίτου,

Θεύδοτον Καλλικρατεύς,

Αγησίστρατον Σίμου,

 Αριστομένη[ς] Λύσιος,

Ιερόκριτον Φειδοστράτου,

Αριστόφαντον Πεισιστράτου,

 Καλλίστρατον Δαμοκλεύς,

Ξενόπολιν Χαροπιδάμου,

 Δαμοκράτη Δαμονίκου,

Αντιμένη Επικρατεύς,

 Χαρίδαμον Χαριφάνευς,

(Λ)υσίαν Πανφιλίδα,

Ακεστίαν Αγεστράτου,

Πράταρχον Ισοδάμου,

 Κλεισίωνα Κλεισιρρόδου,

 Μενέλαον Καλλικράτευς,

 Αριστομήδη Αρχίνου,

 Ευφράνορα Τιμασάρχου,

Δάμωνα Αριστοδάμου,

 Φίλιον Ζηνο(δό)του.       vac

Ο Ολούς λοιπόν, μιας και ήταν μία από τις εκατό πολιτείες της Μινωικής Κρήτης, ήκμασε κατά την περίοδο αυτή ακολουθώντας όλες τις δραστηριότητες των υπόλοιπων μινωικών πόλεων. Παρακμάζει μετά την μεγάλη καταστροφή και στη συνέχεια βαδίζει σύμφωνα με την εξέλιξη της Δωρικής  Κρήτης

21. ΡΩΜΑΙΟΚΡΑΤΙΑ

          Μετά από 2500 περίπου χρόνια ελεύθερου πολιτικού βίου ο Ολούς κατακτάται από τους Ρωμαίους το 67 π.Χ., όπως και η υπόλοιπη Κρήτη.

          Η πόλη εξακολουθεί να έχει τις ίδιες δραστηριότητες. Το πολιτικό καθεστώς δεν αλλάζει.

 Οι Κόσμοι υπάρχουν. Σίγουρα θα τοποθετήθηκε ρωμαϊκή φρουρά, όπως σε όλες τις πόλεις της Κρήτης.

 Για την διοίκηση του Ολούντος τοποθετήθηκε ανώτατος ανθύπατος που είχε στην υπηρεσία του ταμίες και επιτρόπους.

          Όπως ήδη έχουμε αναφέρει πριν, υπήρχε το Κοινό των Κρητών.

 Οι πόλεις – μέλη του Κοινού συμμετείχαν με αντιπροσώπους (συνέδρους) ενώ οι πολίτες τους με Γενικές Συνελεύσεις.

 Άξιο λόγου, σύμφωνα με επιγραφή που διασώζει το κείμενο συνθήκης του Κοινού των Κρητών, είναι ότι τωρα δεν συμμετέχουν σε αυτό η Κυδωνία, Φαλασάρνα και Ο ΟΛΟΥΣ.

          Βρέθηκε επιγραφή, στο φρούριο της Σπιναλόγκας, αφιερωμένη στον Καίσαρα Τιβέριο και αναφέρει:

«ΤΕ[ΒΕΡΙ]ΟΝ ΚΑΙΣΑΡΑ ΣΕΒΑ[Σ-

ΤΟΥ ΥΙΟΝ ΣΕΒΑΣΤΟ [Ν

Α ΠΟΛΙΣ ΕΠΙ ΚΟΣΜΟ [Υ

ΣΩΤΗΡΙΟΥ ΤΟΥ Α[ΓΑ]Θ[Ο-

ΔΑΜΟΥ ΚΑΙ ΙΕΡΕΩΣ  -----

------------------------------

ΤΕΡΕΩΣ , ΠΡΩΘΙΕΡΕΩΣ ΔΕ ΤΕ-        

ΒΕΡΙΟΥ ΑΛΕΞΙΩΝΟΣ ΤΟ[Υ

ΟΝΑ[ΣΑΔΟΥ? Τ]Ο[Υ] Σ…. ΜΟ[Υ» 

Ο ρωμαϊκός Ολούς έχει χτιστεί πάνω από τα ερείπια της πόλης των Ελληνιστικών χρόνων.

Δύο επιγραφές  βρέθηκαν στη Σπιναλόγκα:

      

 Επιγραφή   Α΄

          Η επιγραφή αυτή είναι αφιερωμένη στον Οικουμένιο Δωσιθέου Ασκληπιόδοτο, ανθύπατο (δηλαδή κυβερνήτη  της επαρχίας) της Κρήτης. Τον αναφέρει δε ως ευεργέτη.

Οικουμένιον Δωσίθεον

Ασκληπιόδοτο[ν το]ν

λαμ[πρότατον] υπατικόν

η Ολουντίων βουλή

τον ευεργέτην.

Επιγραφή Β΄

Νίκη Ρωμαίων πάτρη δε

ανέθηκέ μιν Ούρσος

νηόν τε Ευδικίης ηγεμόνων τε [γ]ένος.

          Και κατά την περίοδο αυτή ο Ολούς ακμάζει σε όλους τους τομείς και αποτελεί σπουδαίο λιμάνι για τους Ρωμαίους.

22. Α΄ ΒΥΖΑΤΝΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (325 μ.Χ.)

Κατά τη μεταβατική περίοδο από την Ρωμαϊκή αυτοκρατορία στην Βυζαντινή ο Ολούς ανήκε στην διοίκηση της Γαλατίας.

Μοναδικά σπουδαία ευρήματα της εποχής εκείνης στην περιοχή του Ολούντος είναι:

- Ο πρωτοχριστιανικός ναός του 5^ου αιωνα με ωραιότατο ψηφιδωτό δάπεδο,  όμορφα χρωματιστά περιθώρια, φυτά, άνθη και δελφίνια.

Στη μέση είναι γραμμένο με ψηφίδα το όνομα του Χριστιανού που έκανε τη δωρεά στον ναό.

 Γύρω από αυτόν βρέθηκαν πολλά βυζαντινά σπίτια, δυο βυζαντινοί τάφοι και βυζαντινά νομίσματα.

- Η παλαιοχριστιανική βασιλική της Κολοκύθας.

Από το χρονικό αυτό σημείο και μετά ο Ολούς αρχίζει να παρακμάζει. Επί Σαρακηνών και Β΄ Βυζαντινής περιόδου δεν βρέθηκαν στοιχεία και αναφέρεται μόνο ως «Μετόχι Ελούντα».

Ο Γκερόλα επί Ενετών μας λέει πώς υπάρχει ένα μικρό χωριό χτισμένο στην δυτική ακτή του λιμανιού, με το όνομα της παλιάς πόλης τροποποιημένο σε «Ελούντα».

Ενδεχομένως λόγω της πειρατίας οι κάτοικοι έχουν μετατοπιστεί και έχουν πάει σε μέρη απομακρυσμένα από την θάλασσα, όπως στην Φουρνή  κλπ.

Πιθανές αιτίες της παρακμής είναι οι φυσικές καταστροφές (λοιμος το 740, σεισμοί το 780).

23. ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑ

Η εμφάνιση των Ενετών αλλά και Γενουατών στην περιοχή σύμφωνα με τους ιστορικούς Σιλβάνο Μπορσάρι, Μαρίνο Σανούδο και άλλους, χρονολογείται πολύ πρίν το 1204, ενώ από άλλες ιστορικές μαρτυρίες περί το 1111 (Α. LOMBARDO – DOCUMENDI DEL COMMERCIO VENEZIANO NEI SECOLI XI-XIII - Στοιχεία για το Εμπόριο της Βενετίας από τον 11^ο Μέχρι τον 13^ο Αιώνα).

Για τους Γενουάτες κύριος λόγος παρουσίας ήταν η πειρατία, ενώ για τους Ενετούς το εμπόριο.

Περιστατικό που αναφέρεται στην περιοχή μας είναι ότι τον Αύγουστο του 1206 έγινε κάποιο επεισόδιο στην Σπίναλογκα μεταξύ Ενετικών πλοίων και Γενουατών.

Οι Ενετοί συνέλαβαν τα μικρά πλοία (κατά πάσα πιθανότητα πειρατικά) των Γενοβέζων.

Η μεγάλη στρατηγική σημασία της περιοχής μας έγινε αντιληπτή από τους Ενετούς.

Η επαρχία Μιραμπέλλου δόθηκε στους εποίκους από την συνοικία του ΑΓΙΟΥ ΜΑΡΚΟΥ.

 Κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας η περιοχή μας υπήρξε κέντρο πολιτικού και στρατηγικού ενδιαφέροντος.

Οχυρώθηκε η Σπιναλόγκα, κατασκευάστηκαν οι Αλυκές και έγιναν διάφορα άλλα έργα στην ευρύτερη περιοχή.

Δυστυχώς όμως χρησιμοποίησαν ό,τι βρήκαν στην επιφάνεια από τα κτίσματα του αρχαίου Ολούντος και έτσι πάρα πολλά αξιόλογα στοιχεία βρίσκονται χτισμένα στο φρούριο ή κάτω από τα νερά των Αλυκών (αυτό το επιβεβαιώνουν και οι αρχαιολόγοι).

Πρώτη αναφορά του ονόματος ΕΛΟΥΝΤΑ γίνεται σε ένα έγγραφο (Ενετικό) το 1376.

Πιθανολογείται ότι το όνομα προήλθε από τροποποίηση του Ολούς- Ολόντιοι- Ολούντιοι σε Αλόνκα (απ’ οπου πιθανώς και το Σπιναλόγκα) ή Ελόντα και τελικά στην σημερινή του μορφή.

Ο Νίκος Ζερβογιάννης ασχολείται αρκετά με την ιστορία της οχύρωσης της Σπιναλόγκας. Αναφέρει όλο το κείμενο της σχετικής περιγραφής από το κλασσικό έργο του Ιωσήφ Γκερόλα με τίτλο «ΕΝΕΤΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΣΤΗ ΝΗΣΟ ΚΡΗΤΗ».

Παρατίθεται μόνο το εισαγωγικό μέρος, τόσο το ιταλικό κείμενο, όσο και η Ελληνική μετάφρασή του:

«INSTITUTO VENETO DI SCIENZA, LETTERE ED ARTI

GIUSEPPE GEROLA

MONYMENTI VENETI NELL’ ISOLA DI CRETA

VENEZIA M.CM.VI Volume primo, Parte seconda

5.     LA FORTEZZA DI SPINALONGA

Page 570. Presso la costa occidentale del’ golfo di Mirabello, e precisamente sul piccolo istmo che chiude da mezzogiorno il porto di Spinalonga, sorgeva anticamente la cita di «Ολούς (acc. Ολούντα), di cui piu volte ricorre menzione negli scrittiori come nei monumenti.

Dopo la sua distruzione, il nome della antica cita, modificato in «Ελούντα», fu conservato da alcuni sparsi sulla spiaggia di ponente di quel porto. E tanto l’ insenatura medisima quanto la piccola penisola che in parte la ricorda, quanto pure l’ isolotto che ne sbarra l’ imboccatura da settentrione, fuorno comunemente idicate colla semplice denominazione «στην Ελούντα» (Stinelunda). E «Stinelonda» (o «Stinalonga») infatti troviamo denominato il luogo nelle piu tardi, antiche cronache veneziane ………………………………………………………………………… Cosi avvenne che, in seguito al memorirle presentato il 5 Ottobre 1571 da Sforza Pallavicini e da Giulio Savorgnian, il Senato mandasse ordine a provveditore generale in Creta di pensare altresi a tempo opportune alla fortificazione di Spinalonga».

Και η μετάφρασή του:

«ΒΑΣΙΛΙΚΟΝ ΕΝΕΤΙΚΟΝ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ, ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ & ΤΕΧΝΩΝ ΙΩΣΗΦ ΓΚΕΡΟΛΑ

ΕΝΕΤΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΣΤΗ ΝΗΣΟ ΚΡΗΤΗ

Βενετία . Τόμος πρώτος. Μέρος Δέυτερο, σελ. 570 - 612»

6.     ΤΟ ΦΡΟΥΡΙΟ ΤΗΣ ΣΠΙΝΑΛΟΓΚΑΣ    

7.Κοντά στη δυτική ακτή του κόλπου του Μεραμπέλλου και ακριβώς στον μικρό ισθμό που κλίνει από τον νότο στο λιμάνι της Σπιναλόγκας, προείχε στα παλιά χρόνια η πόλις του Ολούντος, για την οποίαν πολλές φορές γίνεται λόγος σε διαφόρους συγγραφείς και σε μνημεία.

Έπειτα από την καταστροφή της διατηρήθηκε το όνομα, τροποποιημένο σε «Ελούντα», όνομα που δίδεται σήμερα σ’ ένα μικρό χωριό κτισμένο πάνω στη δυτική ακτή του λιμανιού.

Τόσο ο κόλπος αυτός, όσο και η μικρή χερσόνησος, η οποία εν μέρει τον περιβάλλει, καθώς και η νησίδα που κλείει την είσοδο από το μέρος του βορρά, ήσαν γνωστά άλλοτε με τις ονομασίες «στην Ελόντα» και «στην Ελούντα» ή και «στην Αλόγκα» (Το όνομα Αλόγκα το βρίσκουμε στο βιβλίο του Στεφ. Ξανθουδίδη «Χριστιανική Κρήτη», τεύχος Α-Β, σελ. 363).

Πράγματι στα παλιά ενετικά χρονικά βρίσκομε τις ονομασίες αυτές και έτσι, αργότερα, από εσφαλμένη λαϊκή ετυμολογία, οι ονομασίες αυτές που οι Ενετοί τις εύρισκαν δυσνόητες, ετροποποιήθησαν σ’ αυτήν της «Σπιναλόγκα», που ανταπεκρίνετο, κάπως, στο επίμηκες σχήμα της μικράς Χερσονήσου και του βράχου (σαν εδαφικής προεκτάσεως) και που οι Ενετοί επηρεάσθησαν και από το ότι έτσι λεγόταν η νησίδα τους στο κύλωμα (της Δαλματίας) που κατόπιν ωνομάστηκε Εβραϊκή και η ενετική επίδρασις έκαμε και τους γηγενείς να ονομάζουν έκτοτε έτσι, ενιαία «Σπιναλόγκα» το λιμάνι, την μικρή χερσόνησο και το φρούριο πάνω στο νησάκι, ενώ το όνομα της Ελούντας διατηρήθηκε ονομασία του χωριού, για το οποίο μιλήσαμε.

Η σπουδαιότητα της τοποθεσίας αρκετά εκτιμήθηκε από τους παλιούς της κατοίκους και είχαν χτίσει πάνω στην νησίδα ένα φρούριο».

Ο Γκερόλα παραθέτει σε υποσημείωση τα εξής:

«Και να τι έγραφε στα 1574 ο Μπρουνόρο Ζαμπέσκυ που είχε περιγράψει λεπτομερώς το νησάκι: ‘Καλά ήξευραν οι πρόγονοί μας (Ρωμαίοι), όπως διαπιστώνει κανείς όταν το περιέρχεται, όπως συνέβη και σε μένα, που βρήκα ότι ήταν περιτειχισμένο με καλό και μακρύ πολύ τείχος 8 πόδια και περιφέρεια, που υπερβαίνει τα 545 βήματα και τα θεμέλιά του φαίνονται πάνω από τη γη. Νομίζω πως είναι πιο εύκολα πιστευτό ότι χτίσθηκε για να υπερασπίζει το λιμάνι αυτό παρά για να πάρει μορφή πόλεως, με το να μη συναντήσω πουθενά ίχνη που να μαρτυρούν ότι ήταν κάποτε πόλις, επειδή είναι, όπως είπα, όλο βραχώδες. Και δικαιώνομαι στη γνώμη που εξέφρασα παραπάνω, από τα ίχνη μιας πόλεως αρχαίας, που είδα στον Γκουλάτα (δηλ. στο μεσημβρινό άκρο του λιμανιού) που ονομάσθηκε από τους ίδους τους αρχαίους Ελόνδα, που για να την εξασφαλίσουν οι Έλληνες έχτισαν αυτό τον βράχο. Θα μπορούσε κανείς να πιστέψη ακόμα πως εσκέπτοντο να το ανεγείρουν για  προστασία του μέρους εκείνου από πολύ γειτονικούς λαούς, όπως συμβαίνει ακόμα σ’ εμάς, και έγινε για μεγαλύτερη ασφάλεια. Και υπήρξαν εκείνοι οι ισχυροί άνθρωποι, όπως φαίνονται, οι οποίοι σ’ έναν τόσο λίγο χώρο, που δεν είναι δυνατό να υπερασπισθή από καμμιά πλευρά, έκτισαν μερικά διαμερίσματα, που με λίγη προσθήκη και δαπάνη θα γίνουν άριστες κατοικίες για στρατιώτες».

Και συνεχίζει ο Γκερόλα:

«Δεν ήταν δυνατό να διαφύγη την προσοχή των Ενετών, όταν άρχισε να γίνεται καταφανής η ανάγκη της οχυρώσεως των ακτών της Κρήτης, εναντίον ενδεχόμενης εχθρικής αποβάσεως και, όπως ο κόλπος της Σούδας, τόσο ισχυρότατος και ασφελέστατος, τόσο πολύ πρόχειρος και γειτονικός στις μεγαλύτερες πόλεις του βασιλείου (της Κρήτης), τράβηξε, όπως ήταν φυσικό, τα πρώτα αποτελεσματικά μέτρα εκ μέρους της Κυβερνήσεως (Ενετικής) δε πέρασε εν τούτοις πολύς καιρός για να στραφεί η προσοχή στη Σπιναλόγκα των μηχανικών και στρατιωτικών που εστάλησαν στην νήσο.

Έτσι είχαν τα πράγματα, όταν, ύστερα από υπόμνημα που υπέβαλλαν στις 5 του Οκτώβρη του 1571 ο Σφόρτσα Παλλαβιτσίνι και ο Ιούλιος Σαβορνιάν, η Σύγκλητος (Γερουσία) έστειλε διαταγή στο Γενικό Προνοητή στην Κρήτη να φροντίση επίσης στη κατάλληλη στιγμή για την οχύρωση της Σπιναλόγκας…».

Επίσης ο Ιταλός χαρτογράφος Π. Κορονέλλι στις χαρτογραφίες του με τίτλο «Isolario» δηλαδή «Νησιωτικόν» σελ. 220, όπου παραθέτει σχεδιάγραμμα του φρουρίου της Σπιναλόγκας, αναφέρει τα εξής: «Ο βράχος της Σπιναλόγκας ήτο παλαιότερα ηνωμένος με μία βραχείαν και στνήν γλώσσαν στεργιάς, η οποία τον έκανε χερσόνησον και γι’ αυτό ελέγετο «Χερσόνησος» … Όταν δε η Δημοκρατία (Ενετική) απέκοψε τον ισθμόν, το 1526, και τον διεμόρφωσε εις διώρυγα, μήκους ενός τετάρτου του μιλίου, μετεβλήθη εις νησίδα και φρούριον και ο Πάπας Κλήμης ο 7^ος, κατά το μυστικόν συμβούλιον της 13^ης Οκτωβρίου, υπήγαγε την επισκοπήν αυτήν υπό το δυτικόν δόγμα, εδόθη εις το φρούριον το όνομα Σπιναλόγκα, εκ της μορφής του βράχου, ο οποίος ωμοίαζε πολύ με μακράν άκανθον (σπονδυλικής στήλης) και απέβη το ισχυρώτατο αυτό λιμάνι, μετά το παρόμοιο της Σούδας, το μεγαλύτερο όλου του Βασιλείου (της Κρήτης)».

Ο Γκερόλα παραθέτει σε αυτήν την αρχή μία υποσημείωση, την εξής: «Δε γνωρίζουμε ακριβώς από πού ο Κορονέλλι (Isolario, pg. 220), βρήκε την πληροφορία ότι παλαιότερα ο βράχος ήταν ενωμένος με την χερσόνησο και ότι το 1526 απέκοψαν οι Ενετοί τον στενό λαιμό και δημιουργήθηκε η νησίδα».

Ο Ενετός συγκλητικός Φλαμίνιος Κορνήλιος εις το περίφημο έργο του «Ιερά Κρήτη», το οποίο έχει γραφεί στα Λατινικά, αναφέρει στο κεφάλαιο ΙΙ, σελ. 258:

«Μίαν από αυτές τις πόλεις, (την όντως πρωτίστην), η οποία ήτο εμπορικόν επίνειον της Λούστας και είχε κοσμηθή με επισκοπικόν τίτλον (ήτο δηλαδή έδρα επισκόπου) και ο Αρχιεπίσκοπος Γόρτυνος υπήγαγε υπό το δόγμα του (δυτικόν), κατά τας αναγραφάς περί των ελλήνων επισκόπων, και της οποίας το όνομα δεν γνωρίζομε ποιο ήτο, τοποθετούν εις το μέρος εκείνο της νήσου προς βορράν, όπου κατόπιν εθεμελιώθη η Σπιναλόγκα, φρούριον οχυρώτατον και ο τόπος αυτός εις τους πίνακας του Γεράρδου Μερκάτορος και των άλλων νεωτέρων (γεωγράφων), ως πόλις Χερσόνησος μυθολογείται…» 

Και παρακάτω στο κεφάλαιο IV, σελ. 431:

«Υπό του Ιουστινιανού προεχειρίσθη, το 1576, ο Μάρκος Γκικόνια, υιός Γκαμπριέλο και αδελφός, του υπερθαύμαστου Πασχάλη, Κυβερνήτου της Κρήτης τότε που η (Ενετική) Σύγκλητος διέταξε να κτισθή οχυρώτατος προμaχών, ο οποίος έπειτα επί Δουκός της Κρήτης Ερμολάου Τιέπολο και Γενικού προνοητού του ιδίου Βασιλείου της Κρήτης Λουκά Μικιέλ ανηγέρθη εις το ανατολικόν μέρος της νήσου … και εις το οποίον φρούριον, εκ της μορφής του τόπου, εδόθη το όνομα Σπιναλόγκα».

          Ο Φίλιππος Πασκοναλένκο, καπετάνιος του Χάνδακα, σε αναφορά του (1594) κάνει λόγο και για τη Σπιναλόγκα:

«Γαληνότατε Πρίγκηπα, εκλαμπρότατοι και εξοχότατοι κύριοι,

Το φρούριο της Σπιναλόγκα, στην κατάσταση που βρίσκεται σήμερα εκπληρώνει πολύ καλά τον προορισμό για τον οποίο κατασκευάστηκε». Αναφέρει διάφορες ζημιές που πρέπει να επισκευασθούν και βελτιώσεις που πρέπει να γίνουν.

          Για το άλλο μεγάλο έργο των Ενετών στην Ελούντα, τις Αλυκές, το στοιχείο που εντοπίσαμε είναι ένα Πόρισμα ένορκης Διοικητικής Εξέτασης του Οικονομικού Εφόρου Λασιθίου Νικολάου Μπαστάκη της 01.03.1961, ο οποίος αναφέρει:

«Η Αλυκή της Ελούντας, ή αλατοποιεία Μιραμβέλλου, ως αναφέρει ο ΖΑΜΠΕΛΙΟΣ στη σελίδα 64 του ιστορικού του βιβλίου ΚΡΗΤΙΚΟΙ ΓΑΜΟΙ (1870), είχε ιδρυθεί προ του 1570 μ.Χ., διότι μετά το έτος τούτο προσήλθεν εις τον Διοικητήν Κρήτης Δούκαν του Ηρακλείου, ο Μιχαήλ Μελησινός και εζήτησεν να ενοικιάση τα αλατοποιεία του Μιραβέλλου, τα οποία δεν είναι άλλα από την Αλυκήν Ελούντας. Εκ του αφηγήματος τούτου προκύπτει ότι η Αλυκή ητο Δημόσιον κτήμα και κατασκευάστηκε πρίν. Υπήρχαν αλυκές και στο σκίσμα ( η  σημερινή πλατεία και το λιμάνι καθώς καί στην παραλία κάτω από την εκκλησία της Αγίας τριάδας). Πιθανώς να κατασκευάσθηκαν κατά την Β΄Βυζαντινή περίοδο η μετά την αφιξη των Ενετών Γραπτές μαρτυρίες δεν υπάρχουν. Υπάρχουν γραπτές αναφορές επί Ενετών, αλλά και επί τουρκοκρατίας, πού μας μιλούν για τις ποσότητες, την ποιότητα και την διάθεση του προϊόντος.  

  Αναφέρεται ακόμη ότι η Αλυκή Ελούντας ανήκεν εις την Μονήν Αρέτη, η οποία ιδρύθη το 1600 μ.Χ.».

Απαντώνται και με την ονομασία «Αλυκές του Αλύγγου».

24. ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ

          Η Κρήτη παρεδόθη στους Τούρκους 27 Σεπτεμβρίου 1669. Το φρούριο της Σπιναλόγκας παρέμεινε Ενετικό και παραδόθηκε πολύ αργότερα, το 1714. Η Ελούντα ανήκει πλέον σαν χωριό στον τέως Δήμο Φουρνής. Οι Αλυκές εξακολουθούν να λειτουργούν. Η Σπιναλόγκα κατοικείται από Τούρκους. Οι ντόπιοι διατηρούν τις ιδιοκτησίες τους πληρώνοντας βαρύτατους φόρους. Κλήροι δόθηκαν σε εποίκους (επίληδες)

          Βρίσκουμε και μέχρι σήμερα διάφορα τοπωνύμια τουρκικά, όπως «στου Μπέη», «στου Μουλαλή», «στου Καρά Μπραΐμη» που φανερώνουν ότι επίληδες Τούρκοι ήταν ιδιοκτήτες των αγρών αυτών.

          Περί το 1650 αρχίζουν να μετακομίζουν κάτοικοι από άλλες περιοχές, κυρίως από τη Φουρνή, τις Λίμνες, πού προφανώς είχαν ιδιοκτησίες στην ευρύτερη περιοχή και μαζί με αυτούς που κατοικούσαν στα γύρω μετόχια και τους λίγους πού ήταν μονιμοι κάτοικοι στο μικρό χωριό Ελούντα στο δυτικό μέρος του κόλπου, όπως αναφέρεται από τους περιηγητές, γίνονται μόνιμοι κάτοικοι.

O περιηγητής Πάσλεϋ μας δίνει την πληροφορία ότι το 1834 η Ελούντα έχει 40 οικογένειες. Ακόμη ότι το χωριό κάηκε το 1823 από τον Χασάν πασά χωρίς να αναφέρονται οι λόγοι.

          Ξεκινά πάλι μια δραστηριότητα από τους νέους κατοίκους που φύτεψαν ελιές, έβγαζαν ακόνια, δούλευαν στο αλάτι.

          Αλλά η κύρια πηγή ζωής της Ελούντας ήταν η θάλασσα – αλιεία, εμπόριο.

          Μεγάλη ήταν η παραγωγή αμυγδάλων, ελαιόλαδου και χαρουπιών. Η καλλιέργεια τής γης για παραγωγή δημητριακών γινόταν παραδοσιακά, με το υνί και το αλέτρι. Ακολουθούσε ο θερισμός και το αλώνισμα στα αλώνια με το βολόσυρο.

Ετσι άρχισε να χτίζεται η σημερινή Ελούντα με τα τέσσερα χωριά. Το Πάνω Χωριό ήταν κεφαλοχώρι.

Στο Σχίσμα δεν υπήρχαν σπίτια, μόνο κάποιες αποθήκες για συγκέντρωση προϊόντων, μιας και οι μεταφορές γίνονταν μέσω θαλάσσης.

Δρόμοι προς Νεάπολη και Άγιο Νικόλαο δεν υπήρχαν.

 Η συγκοινωνία με τον Άγιο Νικόλαο γινόταν με καΐκια και προς την Νεάπολη με τα γαϊδουράκια.

Στις Κρητικές επαναστάσεις δόθηκαν μάχες στο φρούριο της Σπιναλόγκας.

Κατά τις επαναστάσεις ενάντια στους Τούρκους έλαβαν μέρος και Ελουντιανοί.

 Οι κάτοικοι της Ελούντας πήραν μέρος σε όλες τις επαναστάσεις για την αποτίναξη του τούρκικου ζυγού

25. ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΛΟΥΝΤΑ

Η Κρήτη ελευθερώνεται και τίθεται υπό την εποπτεία των μεγάλων δυνάμεων.

Η Γαλλία, έχοντας υπό την προστασία της την περιοχή μας, ελλιμενίζει το στόλο της στον όρμο του Πόρου.

 Οι Γάλλοι, αξιοποιώντας το μικρό ισθμό του Καναλιού, τον διαπλατύνουν το 1897 για εξυπηρέτηση μεγαλύτερων σκαφών. Θυμόμαστε όλοι την επιγραφή πάνω σε τσιμέντο στην παλιά γέφυρα του καναλιού, στίχους στου Ρήγα Φεραίου:

 «Καλύτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή, παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή».

Η Σπιναλόγκα γίνεται νοσοκομείο για λεπρούς (1903).

Το 1922, κατά την ανταλλαγή των πληθυσμών, στην Ελούντα έρχονται κυρίως οικογένειες από τη Σμύρνη και διαμένουν πια μόνιμα στην Ελούντα και στο Τσιφλίκι.

Τo 1932 η Ελούντα γίνεται κοινότητα και αποσπάται από τον Δήμο Φουρνής.

Τον κόλπο Κόρφο της Ελούντας χρησιμοποίησε, για έντεκα χρόνια (1928 - 1939), η βρετανική αεροπορική εταιρία Imperial Airways, ως σταθμό των υδροπλάνων της, για τα πρώτα αεροπορικά δρομολόγια, με επιβάτες από Λονδίνο προς τη Βομβάη.

Συγκεκριμένα, η εταιρία μετέφερε επιβάτες και την επείγουσα αλληλογραφία της Αυτοκρατορίας από την Αγγλία προς τις αποικίες, Αίγυπτο-Ινδίες-Αυστραλία.

Τα δρομολόγια γινόταν από Λονδίνο με σταθμούς την Τεργέστη, το Φάληρο, την Ελούντα, την Αλεξάνδρεια, το Άντεν και τη Βομβάη.

 Από την Ελούντα, πέρασαν μεγάλες προσωπικότητες, όπως: ο Ινδός ηγέτης Μαχάτμα Γκάντι, ο Βρετανός πρωθυπουργός Ουίνστον Τσόρτσιλ, ο τότε Βρετανός υπουργός Εξωτερικών και μετέπειτα πρωθυπουργός Άντονι Ίντεν και η πριγκίπισσα της Μεγάλης Βρετανίας.

 Αιτία αποχώρησης της Imperial από την Ελούντα ήταν η έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Να σημειωθεί ότι δύο ατυχήματα, το ένα με δύο νεκρούς, καταγράφηκαν κατά την εντεκάχρονη λειτουργία του σταθμού (πληροφορία από The Hellenic Radio (ERA): News in Greek, 04-08-03, http://www.hri.org/cgi-bin/brief?/news/greek/eragr/2004/04-08-03_1.eragr.html).

Το 1938 γίνεται η πρώτη οδική σύνδεση της Ελούντας με τη Νεάπολη. Κατά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο τα ακρωτήρια Βαγί και Πλευρά χρησιμοποιούνται σαν βάσεις κατοχικών στρατευμάτων.

 Το Μαυρικιανό χρησιμοποιείται σαν στρατηγείο – διοικητήριο.

Μεταπολεμικά η βιομηχανία της Ελούντας ήταν ένα εργοστάσιο επεξεργασίας χαρουπιού, δύο εργοστάσια ακονόπετρας, μερικά ελαιοτριβεία και οι ανεμόμυλοι.

Το 1955 η Σπιναλόγκα σταματάει να λειτουργεί ως νοσοκομείο.

Το 1956 γίνεται η οδική σύνδεση της Ελούντας με τον Άγιο Νικόλαο.

Τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’60 ο όρμος του Πόρου χρησιμοποιείται σαν σταθμός ανεφοδιασμού καυσίμων σε ποντοπόρα πλοία.

Το 1963 ο Walt Disney επιλέγει την Ελούντα και γυρίζει την κινηματογραφικήταινία«ΤΑΚΡΟΣΣΙΑ ΤΟΥ ΦΕΓΓΑΡΙΟΥ» (“The Moon Spinners” με τους Hayley Mills, Eli Wallach).

Τη δεκαετία του ’70 σταματάει η δραστηριότητα των Αλυκών. Η δεκαετία αυτή αποτελεί σταθμό στην ανάπτυξη της Ελούντας. Τότε επιχειρηματίες επιλέγουν την περιοχή μας για τουριστικές επενδύσεις.

Από τότε πολλοί μεγάλοι και μικροί επιχειρηματίες έχουν επενδύσει στην Ελούντα. Χτίστηκαν ξενοδοχειακές μονάδες, οι οποίες κατά κανόνα περιέχουν το όνομα του χωριού.

Το 1977 στην Ελούντα γυρίζεται η σειρά του BBC «Ποιος πληρώνει τον βαρκάρη» (“Who pays the ferryman”) που κάνει την περιοχή ακόμη πιο δημοφιλή σε όλο τον κόσμο.

Όλοι μαζί, κάτοικοι, επιχειρηματίες αλλά και η πολιτεία, όπου βοήθησε, συνέβαλαν να γίνει αυτό το μικρό θαύμα.

 Η Ελούντα, ύστερα από 2.000 χρόνια,  καταφέρνει να αποκτήσει ξανά παγκόσμια φήμη.

( δυό στίχοι από τον Ερωτόκριτο του Β. Κορνάρου, ίσως μας δίνουν ακριβώς την εικόνα των πεπραγμένων της Ελούντας – του Ολούντος)

«Του κύκλου τά γυρίσματα πού ανεβοκατεβαίνου, και του τροχού πού ωρες ψηλά και ώρες στα βάθη πιαίνου, και του καιρού τ’αλλάματα πού αναπαημό δεν εχου, μα στο καλό κ’ εις στο κακό περιπατούν και τρέχου».

Προσωπικότητες από όλο τον κόσμο επιλέγουν την Ελούντα για τις διακοπές τους.

Η Σπιναλόγκα από «οχυρώτατος προμαχών», όπως την ονόμαζαν οι Ενετοί, και νοσοκομείο αργότερα, αποτελεί ένα από τα πιο σπουδαία μνημεία της Κρήτης.

 Η σπουδαιότητά της είναι πλέον μόνο ιστορική (μέχρι νεωτέρας…). Το φρούριο έχει πολύ μεγάλη επισκεψιμότητα από ανθρώπους όλου του πλανήτη, περίπου 150.000-200.000 κάθε χρόνο.

Το 1985 επιτυχημένη ήταν η διαιτησία της Ελλάδας στη διένεξη Γαλλίας και Λιβύης, οι οποίες υποστήριζαν αντιμαχόμενες δυνάμεις στο Τσαντ, και στην οποία βρέθηκε συμβιβαστική λύση μετά από συνάντηση στην Ελούντα των Παπανδρέου – Μιτεράν - Καντάφι, γνωστή ως «ΣΥΜΦΩΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΟΥΝΤΑΣ» (πληροφορία από http://el.wikipedia.org).

Το 1995, ο τότε πρωθυπουργός της Ελλάδος, Ανδρέας Παπανδρέου, γίνεται επίτιμος δημότης της ΕΛΟΥΝΤΑΣ.

Το 1998 καταργείται η Κοινότητα και πλέον η Ελούντα υπάγεται στον Δήμο Αγίου Νικολάου.

Σήμερα η Ελούντα κατοικείται στην πλειοψηφία της από ντόπιους, ΕΤΕΟΚΡΗΤΕΣ όπως θα έλεγε ο Όμηρος. (τελευταία απογραφή -2002- κάτοικοι 2185.)

Επιχειρηματίες μεγάλοι και μικροί από όλη την Ελλάδα αλλά και την Ευρώπη δραστηριοποιούνται εδώ.

Στην Ελούντα του 2007 ζουν και εργάζονται Βρετανοί, Γερμανοί, Γάλλοι, Βούλγαροι, Ρουμάνοι.

Μεγάλη είναι η παρουσία των Αλβανών, περίπου εκατό οικογένειες.

Τα τελευταία χρόνια, οι Βορειοευρωπαίοι εταίροι μας πλέον, δείχνουν μεγάλο ενδιαφέρον για αγορά γης και ανέγερσης παραθεριστικών κατοικιών.

Ήδη σήμερα πρέπει να υπάρχουν πενήντα ή και παραπάνω ιδιόκτητες παραθεριστικών κατοικών.

Πολυ-πολιτισμική κοινωνία, «ἄλλη δ᾽ ἄλλων γλῶσσα μεμιγμένη» όπως θα έλεγε και ο Όμηρος.

Αυτή είναι η Ελούντα, σ’ ένα κύκλο περίπου πεντε χιλιάδων ετών.

ΤΑ ΕΠΟΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΑ;

ΑΓΑΘΑ    ΤΥΧΑ   ΚΑΙ   ΕΠΙ    ΣΩΤΗΡΙΑ  !

Καλή τύχη και να αποβούν σωτήρια, όπως θα έλεγαν και οι παππούδες μας Ολούντιοι.

Ευχαριστούμε όλους που έζησαν, πολέμησαν, δημιούργησαν.

Ετεόκρητες, Δωριείς, Αχαιούς, Ρωμαίους, Βυζαντινούς, Ενετούς.

Τους προγόνους, που υπέφεραν και κράτησαν αυτόν τον άγιο τόπο, που εμείς απολαμβάνουμε σήμερα. Τους Τούρκους δεν τους ανέφερα. Αυτοί ούτε άφησαν ούτε έμαθαν τίποτα. Σαν να μην πέρασαν ποτέ από εδώ. Εχουν όμως την ιστορική τους σημασία.

ΕΧΕΤΕ ΓΕΙΑ ΠΑΠΠΟΥΔΕΣ.

ΣΑΣ ΤΙΜΟΥΜΕ.

Οι πρόγονοι λοιπόν μας άφησαν επιγραφές και στοιχεία για τον πολιτισμό τους, τον τρόπο ζωής και την κοινωνία τους. Άραγε φαντάστηκε κάποιος από αυτούς ποτέ, ότι μετά από τόσες χιλιάδες χρόνια κάποιοι, (αρχαιολόγοι, συγγραφείς, ερευνητές, ιδρύματα και πανεπιστήμια σε όλον τον πλανήτη) θα τούς θεωρούσαν τόσο σημαντικούς;.

Στο τέλος αφήνω δύο σελίδες λευκές. Ίσως μετά από διακόσια ή τριακόσια χρόνια κάποιος να θέλει να γράψει τη συνέχεια. Άλλωστε τα τριακόσια χρόνια θα χωρέσουν σε μία σελίδα.

Εδώ τελειώνει η μυθολογία και η ιστορία μας. Ας αφήσουμε τους θεούς και τους ημίθεους, αλλά και τους ήρωες τους φιλόσοφους και τους προγόνους, να πλανιώνται μέσα στους αιώνες που πέρασαν και στους αιώνες που θα’ρθουνε.

Θα σας πω ειλικρινά γιατί έκανα αυτή την προσπάθεια, να γραφτεί δηλαδή αυτό το βιβλίο, που δεν είναι προσωπική άποψη ούτε αντικείμενο έρευνας.

Το μόνο που έκανα, έψαξα και βρήκα στοιχεία, κατέγραψα κατά την κρίση μου τα πιο σπουδαία από τις χιλιάδες σελίδες των διάφορων συγγραφέων της Κρητικής ιστορίας.

 Πρέπει να πούμε κάτι αληθινό. Πολύ λίγοι από εμάς γνωρίζουμε την ιστορία μας. Και όμως, πρέπει να την ξέρουμε, έστω όχι και τέλεια. Γιατί η ιστορία μας είμαστε εμείς οι ίδιοι, το χτες μας, το σήμερα, το αύριο.

Κάποτε πήγα στην Κνωσσό νομίζοντας πως ήξερα την ιστορία. Άκουγα τους ξένους να ρωτούν, να ενδιαφέρονται, να κρατούν σημειώσεις. Άλλοι πιο μελετημένοι, μιλούσαν με ενθουσιασμό και χαρά για τον Μινωικό πολιτισμό και ήταν καταχαρούμενοι που έβλεπαν από κοντά τον Πρώτο και μεγαλύτερο πολιτισμό που ανέδειξε η ΕΥΡΩΠΗ  μέχρι σήμερα.

Καθόμουνα, άκουγα και ντρεπόμουνα για την άγνοιά μου. Αποφάσισα να μάθω. Σκέφτηκα πως στο σχολείο δεν μας μαθαίνουν αρκετά για την Κρήτη, την Ελλάδα, ενώ πάνω απ’ όλα είμαστε ΚΡΗΤΙΚΟΙ, ΕΛΛΗΝΕΣ και Μεγάλη σημασία έχει ότι αυτή η γη που πατάμε, μας τρέφει, και που πάνω της ευλογάμε τον θεό, όπως και οι πρόγονοί μας, έχει γαλουχηθεί και μεγαλώσει, η ίδια με τα βουνά, τους κάμπους και τις θάλασσές της, ΜΕ ΤΙΣ ΜΕΓΑΛΕΣ ΙΔΕΕΣ ΤΩΝ ΠΡΟΓΟΝΩΝ ΜΑΣ ΚΡΗΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ, που πρέπει να ξέρουμε πάνω απ’ όλα.

 Γι’ αυτό αντέγραψα από ιστορικούς, ερευνητές, αρχαιολόγους και αρθρογράφους τα σπουδαιότερα κατά την κρίση μου γεγονότα της ιστορίας του τόπου μας, προσπαθώντας το αποτέλεσμα να μην είναι κουραστικό αλλά όσο γίνεται πιο ευχάριστο και κατανοητό.

---

[1] Η σημασία της λέξεως είναι «στρογγυλή πέτρα».

[2] Εννοείται ο δήμος των Ροδίων, διότι στην Κρήτη δεν υπήρχαν δήμοι, αλλά πόλεις.